RED GLOBAL DE TRUEQUE: Το κίνημα του κοινωνικού χρήματος

Αρχίζοντας στο Μπουένος Άιρες το 1995 σαν μια απλή λέσχη ανταλλαγών, το Παγκόσμιο Δίκτυο Ανταλλαγών (Red Global De Trueque ή απλώς RGT), το κίνημα του κοινωνικού χρήματος όπως το ονομάζουν στη Λατινική Αμερική, εξελίχθηκε σε ένα κοινωνικοοικονομικό φαινόμενο, που πλέον αφορά εκατοντάδες χιλιάδων ανθρώπων σε τουλάχιστον εννέα νοτιοαμερικανικές χώρες. Ξεκίνησε ως μια αυθόρμητη τοπική πρωτοβουλία πολιτών με σκοπό να απαντήσει στην οικονομική παγκοσμιοποίηση, στην επίσημη πολιτική των ιδιωτικοποιήσεων και στην κυριαρχία των πολυεθνικών επί της αγοράς της Αργεντινής. 

Η πρώτη λέσχη ανταλλαγών ξεκίνησε από μια ομάδα γειτόνων στο Bernal, 30 χλμ από το Μπουένος Άιρες. Η ιδέα ήταν του Carlos De Sanzo ενός ψυχολόγου και οικολόγου με μακρά καριέρα. Συζητήθηκε πρώτα με δύο φίλους, τους Rubén Ravera και Horacio Covas κι αργότερα και με άλλους που ανησυχούσαν για τις ραγδαίες επιπτώσεις της ανεργίας στον τοπικό πληθυσμό. Την 1η Μαΐου του 1995 στήθηκε η πρώτη δημόσια ανταλλακτική "αγορά". Τα μέλη της ομάδας αρχικά συναντιόνταν κάθε Σάββατο για να ανταλλάξουν αγαθά (πρώτα τρόφιμα και μικροαντικείμενα και αργότερα και κάποιες υπηρεσίες όπως ιατρικές συμβουλές και θεραπείες, κομμώσεις κ.λπ.). Λίγους μήνες αργότερα η πρώτη λέσχη άνοιξε στο Μπουένος Άιρες.

Οι λογαριασμοί των μελών αρχικά σημειώνονταν δια χειρός σε ένα κεντρικό σημειωματάριο, και μετά ψηφιοποιούντο. Ο όγκος όμως της δουλειάς για την παρακολούθηση και ενημέρωση του βιβλίου ανταλλαγών ήταν μεγάλος ακόμα και όταν αφορούσε μόνον 60 μέλη. Αυτό οδήγησε στην υιοθέτηση μιας μορφής τσεκ, ενός είδους ομολόγου ανταλλαγών.

Λίγο αργότερα η έκδοση ανταλλακτικού χρήματος, των creditos (ονομασία που παραπέμπει ετυμολογικά στην πίστη και την εμπιστοσύνη), ήρθε ως φυσική συνέπεια της εξάπλωσης του συστήματος. Τα creditos έχουν αντιστοιχία 1:1 με το πέσο Αργεντινής. Όλα τα νέα μέλη με την εγγραφή τους παραλαμβάνουν τον ίδιο αριθμό creditos. Η ιδιότητα του μέλους συναρτάται με την παραγωγή και την κατανάλωση εντός του συστήματος. Έτσι, οι κάτοχοι creditos δεν είναι αποταμιευτές αλλά παραγωγοί και καταναλωτές εντός του δικτύου ανταλλαγών. Έχουν γι' αυτό ονομαστεί prosumers (από τις λέξεις producer και consumer), κάτι που στα ελληνικά συχνά αποδίδεται με τον αδόκιμο όρο "παραναλωτές"(*).

Δύο χρόνια αργότερα, το σύστημα ήταν έτοιμο να επεκταθεί αρχικά σε περισσότερες περιοχές εντός της πρωτεύουσας και λίγο αργότερα και σε άλλες πόλεις. Σύντομα η ποικιλομορφία και πολυπλοκότητα των ανταλλαγών έκανε απαραίτητη την σύσταση ενός είδους κεντρικής διοίκησης που θα συνέδεε τις διάφορες λέσχες. Φτάσαμε έτσι σε ένα Ανταλλακτικό Δίκτυο του οποίου οι τοπικές λέσχες ονομάστηκαν nodos (κόμβοι). Οι διάφορες ομάδες ήταν είτε διασυνδεδεμένες και έχουσες σχέση με την αρχική, είτε ανεξάρτητες.

Το όλο εγχείρημα βρήκε αρχικά κάποια υποστήριξη από τα μέσα ενημέρωσης, αλλά μετά στηρίχτηκε και από τις αρχές του Μπουένος Άιρες. Αυτή η στάση αποτέλεσε παράδειγμα για περίπου 40 πόλεις της Αργεντινής μέσα στα επόμενα 5 χρόνια. Ήδη από την συμπλήρωση τριών χρόνων μετά το αρχικό εγχείρημα το RGT αριθμούσε περισσότερα από 100.000 μέλη. Αντιπρόσωποί του κλήθηκαν στο Ελσίνκι για να μιλήσουν για την εμπειρία τους σε άλλους κοινωνικούς ακτιβιστές. Η διάχυση της ιδέας υπήρξε σημαντική, και στις αρχές του 2001 είχαν δημιουργηθεί κόμβοι σε 14 επαρχίες της Αργεντινής αλλά και σε οκτώ άλλες χώρες της Λατινικής Αμερικής (Βολιβία, Βραζιλία, Χιλή, Κολομβία, Εκουαδόρ, Ελ Σαλβαδόρ, Περού και Ουρουγουάη).To 2002 υπολογίζεται ότι ο αριθμός των μελών ήταν περί τα τρία εκατομμύρια.

Τα creditos αντλούν πλέον τη μορφή τους μέσα από μια μεγάλη ποικιλία papelitos (χαρτονομισμάτων) που εκδίδονται από τις μεγαλύτερες λέσχες. Οι εκατοντάδες χιλιάδων συνδρομών, περιλαμβάνουν και οικογενειακές συνδρομές, ενώ τα creditos έφτασαν να χρησιμοποιούνται ακόμα και από μη μέλη. Δημιουργήθηκε έτσι μια παράλληλη οικονομία στην Αργεντινή με την κυκλοφορία των creditos να καλύπτει μηνιαίως κατά μέσο όρο μεταξύ ενός και τεσσάρων ελάχιστων μισθών ανά οικογένεια.

Στις αγορές του κοινωνικού χρήματος, δεν διακινείται επίσημο χρήμα ώστε να αποφευχθούν οι φορολογικές επιπλοκές. Δεν υπάρχει ΦΠΑ αφού στις συναλλαγές δεν εμπλέκεται τέτοιου είδους χρήμα. Αντιθέτως, μέσα σε μια ατμόσφαιρα ενθουσιασμού και ζωντάνιας αλλάζουν διαρκώς χέρια papelitos διαφόρων μορφών που έχουν εκδοθεί από ντόπιες ή άλλες απομακρυσμένες λέσχες. Το τι κάνουν οι πολίτες εκτός αυτών των αγορών είναι βέβαια δική τους επιλογή.

Η οργάνωση και λειτουργία των nodos ποικίλει. Το διαχειριστικό κόστος καλύπτεται άλλοτε από μια μηνιαία συνδρομή και άλλοτε από ένα μικρό αντίτιμο συμμετοχής στις αγορές. Κάποιες λέσχες έχουν πιο συμμετοχικό χαρακτήρα με έμφαση στην οικοδόμηση κοινωνικής αλληλεγγύης μεταξύ των μελών τους, ενώ άλλες χρησιμοποιούνται με στόχο την οικονομική ενίσχυση των φτωχότερων τάξεων και χρησιμοποιούν πιο πατερναλιστικές μεθόδους διοίκησης.

Το δίκτυο δεν λειτουργεί ως υποκατάστατο της επίσημης οικονομίας, αλλά ως παράλληλη και συμπληρωματική οικονομία που βοηθά τους ανθρώπους στην ικανοποίηση βασικών βιοτικών τους αναγκών, στην αποκατάσταση της κοινωνικής εμπιστοσύνης, την ανάπτυξη και εκμετάλλευση των δεξιοτήτων τους, στην ανταλλαγή προϊόντων και υπηρεσιών, μέσα σε ένα πλαίσιο αμοιβαιότητας και εμπιστοσύνης και όχι ανταγωνισμού. Κατά συνέπεια, τους βοηθά να λειτουργήσουν και μέσα στην επίσημη οικονομία.

Η εθνική κυβέρνηση της Αργεντινής έχει πλέον επισήμως αναγνωρίσει την κοινωνική αξία και χρησιμότητα των συστημάτων ανταλλαγών ιδίως για την αντιμετώπιση της ανεργίας και προωθεί την ιδέα σε ολόκληρη τη χώρα. Τον Δεκέμβρη του 2000 υπέγραψε ανάλογη συμφωνία με την RGT για την παροχή τεχνικής υποστήριξης και υποδομών στο Δίκτυο Ανταλλαγών, με στόχο την καλύτερη επικοινωνία μεταξύ των ομάδων και τη διάδοση της ιδέας. Η κυβέρνηση δήλωσε καθαρά ότι θέλει να ενθαρρύνει αλλά όχι να εξαναγκάσει τους πολίτες στην επανένταξή τους στην επίσημη οικονομία. Το αν αυτός ο συνεταιρισμός με το κράτος αποβεί μακροπρόθεσμα χρήσιμος ή καταστροφικός μένει να διαπιστωθεί.

Πολλοί αισιοδοξούν ότι η επιτυχία του RGT μπορεί να οδηγήσει σε ακόμα ευρύτερα κοινωνικοοικονομικά δίκτυα. Στα πλαίσια αυτά ιδρύθηκε το 1999 το Λατινοαμερικανικό Δίκτυο Κοινωνικοοικονομικής Αλληλεγγύης (Redlases). Το 2001 ιδρύθηκε επίσης το Παγκόσμιο Δίκτυο Κοινωνικοοικονομικής Αλληλεγγύης (Red Global de Socioeconomía Solidaria—RGSES), ως αποτέλεσμα του Παγκόσμιου Κοινωνικού Φόρουμ που έγινε το 2001 στο Πόρτο Αλέγκρε της Βραζιλίας. Σκοποί τους είναι η εξύφανση του κοινωνικού ιστού και η δημιουργία μιας Κοινωνίας της Αλληλεγγύης βασισμένης σε συστήματα κοινωνικού χρήματος, και άλλων οικονομικών, πολιτικών και πολιτισμικών στρατηγικών.

Τα μέλη του RGT στηρίζονται σε ορισμένες βασικές αρχές όπως η επιδίωξη ενός περιεκτικού και ανώτερου νοήματος ζωής, η αμοιβαία κατανόηση, η εμπιστοσύνη και η αλληλοβοήθεια, η συμμόρφωση με ηθικές και οικολογικές επιταγές, η απόρριψη του καταναλωτισμού και η αντιμετώπιση των συνεπειών από την κυριαρχία των κερδοσκοπικών καθιερωμένων αγορών.

Αξιοσημείωτο είναι ότι προκειμένου να εξασφαλιστεί η βιωσιμότητα του συστήματος έπρεπε η σημασία του εθελοντισμού και των προσωπικών θυσιών ως παραγόντων επιτυχίας να υποβαθμιστούν, και ει δυνατόν να αποκλειστούν εντελώς. Στην οικονομία της αλληλεγγύης τίποτα δεν σπαταλιέται, τίποτα δεν προσφέρεται δωρεάν, τα πάντα πληρώνονται και τα πάντα ανακυκλώνονται. Μέλος μπορεί να γίνει οποιοσδήποτε, όποτε το θελήσει, αλλά για να πάρει κάτι θα πρέπει να δώσει κάτι άλλο. Τα creditos δεν είναι τίποτε άλλο από ένα απλό νομισματικό μέσο που διευκολύνει αυτές τις συναλλαγές και δεν μπορεί να αποτελέσει μέσον πλουτισμού αυτό καθ' εαυτό. Είναι χρήμα που δεν μπορεί να παράξει από μόνο του νέο χρήμα, σε αντίθεση με εκείνο της επίσημης οικονομίας.

Σημαντικοί παράγοντες για την επιτυχία του RGT θεωρούνται πολλά από τα πιο πάνω, αλλά και οι συχνές συναντήσεις των μελών στους κόμβους, η στήριξή τους περισσότερο σε ηθικά και λιγότερο σε κανονιστικά πλαίσια, η χρησιμοποίηση μόνο κοινωνικού χρήματος στις περισσότερες συναλλαγές, η διατήρηση σε μεγάλο βαθμό της αυτονομίας των λεσχών και η αποφυγή μιας κεντρικής πατερναλιστικής καθοδήγησης, η υιοθέτηση λίγων και απλών κανόνων που αφορούν τη λειτουργία του δικτύου σε περιφερειακό και εθνικό επίπεδο, και η συναινετική λήψη των όποιων αποφάσεων χρειάζεται να ληφθούν για την καλύτερη λειτουργία των λεσχών και του δικτύου καθώς και για την επέκταση και βελτίωση του θεσμού.

Από ένα σύστημα που αναπτύχθηκε τόσο πολύ και τόσο γρήγορα δεν ήταν δυνατόν να λείψουν τα προβλήματα. Υπήρξαν προβλήματα αμοιβαιότητας όσον αφορά τα διάφορα τοπικά νομίσματα, προβλήματα αμφιβολιών σχετικών με την ανταλλακτική αξία τοπικών νομισμάτων σε άλλες περιοχές, περιορισμένα προβλήματα παραχάραξης, αλλά και ζητήματα που σχετίζονται με ηγετικές φιλοδοξίες ομάδων. Η επιβίωση του συστήματος δείχνει ότι τα προβλήματα που ανακύπτουν αντιμετωπίζονται επιτυχώς.

Σήμερα το RGT εξακολουθεί να έχει πολλές εκατοντάδες κόμβων με χιλιάδες μέλη ο καθένας, και αποτελεί ένα ακόμα ολοζώντανο λαμπρό δείγμα των αμέτρητων δυνατών μορφών προοδευτικής κοινωνικής αυτο-θέσμισης. Ένα υπαρκτό, απτό παράδειγμα του πώς η φαντασία, η τόλμη και τα κοινωνικά αντανακλαστικά όχι μόνο μπορούν να επιστρατευτούν ως όπλα κοινωνικής αυτο-άμυνας αλλά και του πόσο εύκολα μπορεί να διαψευστούν οι κωμικές θεωρίες περί καπιταλιστικών παγκοσμιοποιητικών μονοδρόμων.

Πηγές:
Miguel Yasuyuki Hirota: The RGT (Red Global de Trueque) - Global Barter Network – in Argentina.
Thomas H. Greco, Jr.: Money. Understanding and creating alternatives to legal tender.
Gabriela Cerioli: Bartering – Here to Stay? 
Peter Katel: Argentina: The Post-Money Economy 

_____________________
* Δεδομένου ότι παραναλίσκω σημαίνει δαπανώ κακώς, σπαταλώ (εξ ου και παρανάλωμα το οποίο σημαίνει το περιττώς αναλωθέν), είναι φανερό ότι ο όρος είναι εντελώς ακατάλληλος και παραπλανητικός, διότι εν μέρει αντιφάσκει προς τη σημασία του prosumer που σημαίνει τη διπλή ιδιότητα του παραγωγού-καταναλωτή. Όμως η κύρια αιτία που κάνει τον όρο "παραναλωτής" αδόκιμο είναι, εν προκειμένω, ότι η σπατάλη και ο καταναλωτισμός είναι αντίθετα με τις αρχές του RGT.