Καπιταλισμός: διαψεύσεις οραμάτων και επαληθεύσεις φόβων

του Σπύρου Ραυτόπουλου

Αν η ανατροπή του τραπεζοκεντρικού πολιτικοοικονομικού συστήματος φαίνεται μελλοντικά αναπόφευκτη, είναι διότι τα οικονομικά και κοινωνικά αδιέξοδά του φωτίστηκαν τόσο από την ένταση όσο και από την ταχύτητα της γεωγραφικής και ταξικής διασποράς τους. Χθες ήταν η Αργεντινή, η Ουγγαρία, η Τουρκία, η Ισλανδία, και οι χώρες της Βαλτικής, σήμερα είναι η Ελλάδα που σέρνει το χορό πιασμένη χέρι-χέρι με την Ισπανία και την Πορτογαλία, αύριο παίρνει σειρά η Γαλλία, η Ιταλία, η Αγγλία, κι ο χορός καλά κρατεί.

Αλλά δεν πρόκειται απλώς για μιαν οριζόντια εξάπλωση. Το μέγεθος των δημοσιονομικών κρίσεων είναι τόσο μεγάλο, που κάνει αδύνατο τον περιορισμό των συνεπειών τους στις χαμηλές και μικρομεσαίες εισοδηματικές τάξεις, τα μόνιμα θύματα της νεοφιλελεύθερης πολιτικής. Γίνεται οδυνηρά αισθητό και σε μεγάλο τμήμα των υψηλότερων εισοδημάτων που προέρχονται από παραγωγικές δραστηριότητες. Οι κρίσεις αφορούν πλέον μια πολιτική και οικονομική γεωγραφία που ξαναγράφεται κάθε μέρα, καθώς οφείλει διαρκώς να αναθεωρεί τα παλιά σύνορα αντικαθιστώντας τα με νέα διευρυμένα.

Έτσι, η κοινωνική δυσφορία και αντίσταση δεν προβάλλεται πια μόνον από τους παραδοσιακούς εκφραστές και φορείς της (χαμηλόμισθους, χαμηλοσυνταξιούχους,  συνδικάτα, αριστερά) αλλά ως ένα βαθμό ενισχύεται με δυνάμεις που προέρχονται από ένα ευρύτερο πολιτικοκοινωνικό φάσμα. Η χρεοκοπία του υπάρχοντος καπιταλιστικού συστήματος γίνεται βαθμηδόν κοινή συνείδηση επειδή η συμπτωματολογία της πλέον επεκτείνεται στο σύνολο της παραγωγικής και εμπορικής δραστηριότητας. Ήδη μια μερίδα επιχειρηματιών, ικανοποιητικά αμειβόμενων υπαλλήλων, στελεχών υπηρεσιών οργανισμών και επιχειρήσεων, ελεύθερων επαγγελματιών, κρατικών λειτουργών και πολιτικών προβαίνει στην οδυνηρή διαπίστωση πως όταν το ασύδοτο πιστωτικό κεφάλαιο θέτει σε ομηρία ολόκληρες εθνικές και υπερεθνικές οικονομίες, οι επιπτώσεις δεν μπορεί παρά να αφορούν το σύνολο των παραγωγικών δυνάμεων, τηρουμένων βέβαια πάντα των αναλογιών σε βάρος των χαμηλών εισοδημάτων.

Έχουμε ίσως τη μεγαλύτερη ληστεία τράπεζας όλων των εποχών. Μόνο που τη φορά αυτή ληστές είναι οι ίδιες οι τράπεζες, λέει ο Gerald Celente, γνωστός Αμερικανός αναλυτής, εκδότης και συγγραφέας. Απορεί δε για το πώς είναι δυνατόν οι λαοί να εμπιστεύονται ακόμα τα πιόνια του κεφαλαίου, αυτούς τους πολιτικούς και αυτά τα ΜΜΕ, ανθρώπους με μέτρια νοημοσύνη, όπως υποστηρίζει, που οι σχέσεις διαπλοκής τους είναι σήμερα πια πασίγνωστες. Και δεν είναι ο μόνος που ανησυχεί για τα όσα τρομερά συμβαίνουν. Η κριτική του καπιταλισμού δεν προέρχεται πλέον μόνο από ουδέτερους επιστήμονες, τεχνοκράτες και στοχαστές ή από την Αριστερά, αλλά και εκ των έσω, καθώς τα τεκταινόμενα αποτελούν είτε διαψεύσεις καπιταλιστικών οραμάτων είτε επαληθεύσεις καπιταλιστικών φόβων. Έχουμε μεγάλες μερίδες συντηρητικών που πλέον μένουν και αυτοί εμβρόντητοι με την τροπή της πολιτικής και της οικονομίας, με τον πόλεμο κατά της εργασίας και της βιώσιμης ανάπτυξης για χάρη του βραχυπρόθεσμου ή έστω μεσοπρόθεσμου κέρδους από μη παραγωγικές δραστηριότητες.

Διότι αντί της προβλεφθείσας Κεϋνσιανής «ευθανασίας του εισοδηματία» ζούμε την άνθιση του χρηματιστηριακού και πιστωτικού κεφαλαίου και το θάνατο των παραγωγικών επενδύσεων. Τη στιγμή που ο ασφυκτικός έλεγχος και οι όροι της κυκλοφορίας του χρήματος θέτουν την παγκόσμια οικονομία και τις κοινωνίες σε κρίση και αποσταθεροποίηση, στον κόσμο υπάρχουν αδιάθετα από παραγωγική άποψη κεφάλαια σε μυθικές ποσότητες, διότι δεν θεωρούνται ικανοποιητικά τα περιθώρια κερδοφορίας! Μόνο στην αγορά συναλλάγματος αλλάζουν χέρια ημερησίως κατά μέσο όρο περισσότερα από 4 τρισεκατομμύρια δολάρια, ήτοι ποσό που αντιστοιχεί σε προϋπολογισμούς κρατών. Αν σε αυτό προσθέσουμε τα ποσά που παίζονται καθημερινά στις χρηματαγορές μετοχών, παραγώγων, ομολόγων, ευγενών μετάλλων, καυσίμων, και λοιπών αγαθών είναι εύκολο να αποκομίσουμε χρήσιμα συμπεράσματα για τους μηχανισμούς παραγωγής χρήματος στον καπιταλισμό και τους όρους της συνεχούς αναδιανομής του πλούτου υπέρ των κεφαλαιούχων.

Το 1930 ο Keynes ("Economic Possibilities for Our Grandchildren") υποστήριζε ότι το οικονομικό πρόβλημα με την έννοια της ικανοποίησης των βασικών αναγκών πάντων των διαβιούντων σε μια πλούσια δυτική κοινωνία, θα μπορούσε να λυθεί στα επόμενα 100 χρόνια. Βρισκόμαστε μόλις 20 χρόνια προ της συμπλήρωσης της εν λόγω εκατονταετίας και τίποτα δε δικαιώνει το όραμά του. Κατά τον Κέυνς, το πρόβλημα πλέον - καθώς  μια νέα ηθική θα έβγαζε την ανθρωπότητα από το τούνελ των οικονομικών αναγκών στο φως της ημέρας -  θα ήταν η διαχείριση του ελεύθερου χρόνου, καθώς οι ώρες εργασίας λόγω υπερεπάρκειας και ευημερίας θα μειώνονταν στις τρεις ημερησίως! Δυστυχώς, για ένα μεγάλο μέρος του εργατικού δυναμικού του πλανήτη συμπεριλαμβανομένου και εκείνου των προηγμένων δυτικών χωρών ο Κέυνς επαληθεύεται μεν, αλλά με τον πιο οδυνηρό τρόπο, τρόπο προφανώς αντίθετο από εκείνον που οραματιζόταν. Όχι μόνο γιατί μεγάλο μέρος του πληθυσμού ακόμα και των πλούσιων χωρών αναγκάζεται να εργάζεται πάνω από 8 και 10 ώρες ημερησίως, αλλά διότι (ακόμα χειρότερα) αυτό που εξασφαλίζει σήμερα τον ελεύθερο χρόνο στο υπόλοιπο εργατικό δυναμικό δεν είναι η ευημερία, αλλά η διογκούμενη ανεργία και η περιθωριοποίηση.

Στους καπιταλιστικούς καρπούς που δρέπουν οι κοινωνίες 80 χρόνια μετά από την έκθεση εκείνων των αισιόδοξων προοπτικών, συγκαταλέγονται ασφαλώς όλων των τύπων οι ανισότητες, πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές. Όμως οι τελευταίες ιδιαίτερα, χαρακτηρίζονται από μια ψαλίδα που  στο κάτω μέρος της υπάρχει επισήμως αναγνωρισμένη φτώχεια και εξαθλίωση. Σύμφωνα με στοιχεία της Παγκόσμιας Τράπεζας (2005) ⁽¹⁾  το 80% του παγκόσμιου πληθυσμού ζει με λιγότερα από 10 δολάρια ημερησίως, το 50% (πάνω από 3 δισεκατομμύρια άνθρωποι) με λιγότερα από 2,5 δολάρια, ενώ ο ένας στους 8 ανθρώπους ζει με λιγότερο από 1 δολάριο την ημέρα. Μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας πεθαίνουν εξ αιτίας της φτώχειας 24.000 παιδιά κάθε μέρα, ενώ ένα στα δύο παιδιά είναι φτωχό. Εκτός εκπαίδευσης βρίσκονται πάνω από 120 εκατομμύρια παιδιά, ενώ για να σταλεί το σύνολο του παιδικού πληθυσμού στο σχολειό απαιτείται λιγότερο από 1% της παγκόσμιας δαπάνης ενός χρόνου για πολεμικά εξοπλιστικά προγράμματα. Το 76,6% της παγκόσμιας κατανάλωσης προέρχεται από το πλουσιότερο 20% του πληθυσμού, το 21,9% καταναλώνεται από το μεσαίο 60% της κοινωνίας, ενώ στο φτωχότερο 1/5 του πλανήτη αντιστοιχεί μόλις το 1,5% της κατανάλωσης. Σε κάθε δολάριο βοήθειας προς αναπτυσσόμενες χώρες, αντιστοιχούν 25 δολάρια που αυτές πρέπει να πληρώσουν για εξυπηρέτηση χρεών.

Αλλά αρκετά από τα παραπάνω φαινόμενα δεν περιορίζονται στην καπιταλιστική περιφέρεια. Η μητρόπολη του καπιταλισμού είναι η πρωταθλήτρια της ανισότητας! Το πλουσιότερο 1% της αμερικανικής κοινωνίας κρατάει το 38% του πλούτου, ενώ μόνο από το 2006 στο 2007 οι φτωχοί Αμερικανοί αυξήθηκαν κατά 1 εκατομμύριο φτάνοντας τα 37,3 εκατομμύρια ⁽²⁾.  49 εκατομμύρια Αμερικανοί ήταν διατροφικά ανασφαλείς και 17,3 εκατομμύρια ζούσαν σε νοικοκυριά που ένα ή περισσότερα μέλη ένοιωσαν πείνα κατά τη διάρκεια ενός έτους εξαιτίας της οικονομικής ανέχειας. Τα ποσοστά είναι αρκετά ψηλότερα μεταξύ των εγχρώμων και ισπανόφωνων Αμερικανών, κάτι που δείχνει ότι η ανισότητα έχει και φυλετική διάσταση. Εξάλλου οι τάσεις των φαινομένων κοινωνικής και οικονομικής εξαθλίωσης είναι αυξητικές, με ραγδαίο ρυθμό, καθώς κάποιοι αριθμοί δείχνουν υπερδιπλασιασμό μέσα σε μόλις μια οκταετία (από το 2000 στο 2008)! ⁽³⁾

Τα πιο πάνω στοιχεία αποτελούν όχι μόνον οικτρές διαψεύσεις του καπιταλιστικού ονείρου, αλλά και εφιάλτες που επαληθεύονται. Ας δούμε και κάποιους ακόμα.

Πρώτον, αντί του ορθολογιστή επιχειρηματία του Schumpeter⁽⁴⁾ έχουμε αυτό που απευχόταν το 1942, δηλαδή την υπερανάπτυξη των μονοπωλιακών και ολιγοπωλιακών κεφαλαίων που κατά τον  οικονομολόγο αν συνεχιζόταν θα οδηγούσε μοιραία στο θάνατο του καπιταλισμού. Δεύτερον, έχουμε τους φόβους ενός περιβόητου καπιταλιστή, του «μάγου των αγορών» George Soros, ο οποίος στους εχθρούς της λεγόμενης «ανοιχτής κοινωνίας», στους οποίους συγκαταλέγει τον φασισμό και τον μαρξισμό, προσθέτει και έναν τρίτο, τον αχαλίνωτο καπιταλισμό! Το παρακάτω απόσπασμα είναι από το άρθρο του «Ο καπιταλιστικός κίνδυνος» (1997). "Οι μονεταριστικές αξίες αντιποιούνται ουσιαστικές αξίες και οι αγορές έχουν επιβάλει την κυριαρχία τους σε κοινωνικούς τομείς με τους οποίους δε θα έπρεπε κανονικά να έχουν σχέση[..] Στις λειτουργίες που δεν μπορούν και δε θα έπρεπε να καθοδηγούνται από τις δυνάμεις της αγοράς περιλαμβάνονται πολλά από τα σημαντικότερα ζητήματα στη ζωή του ανθρώπου, από τις ηθικές αξίες έως τις οικογενειακές σχέσεις, τα αισθητικά και πνευματικά επιτεύγματα. Παρά ταύτα ο φονταμενταλισμός της αγοράς προσπαθεί διαρκώς να επεκταθεί στους τομείς αυτούς με μια μορφή ιδεολογικού ιμπεριαλισμού." O Soros αυτά τα σημειώνει στα πλαίσια μιας προσπάθειας να εμποδιστεί η αυτοκαταστροφή του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος. Ασφαλώς οι φόβοι δεν επαρκούν για την εμπόδιση αυτής της αυτοκαταστροφής, έχει όμως σημασία ότι αυτά που δεν βλέπουν οι «βασιλικότεροι» σύγχρονοι πολιτικοί ηγέτες, τα βλέπουν κάποιοι από τους ίδιους τους... βασιλείς!

Το επόμενο βήμα είναι η συνειδητοποίηση του γεγονότος ότι οι χρηματοπιστωτικές κρίσεις δεν αποτελούν τοπικά παροδικά οικονομικά φαινόμενα οφειλόμενα σε επιμέρους λανθασμένους χειρισμούς, σε κανονιστικές παραλείψεις και αδυναμίες, σε περιστασιακή εμφάνιση ή έξαρση της διαφθοράς, ή σε άλλους αναπόδραστους οικονομικούς ή εξωγενείς παράγοντες, αλλά οφείλονται σε συγγενείς δομικές αδυναμίες του καπιταλισμού. Η περιοδικότητα των οικονομικών φαινομένων (όπως π.χ. περιγράφονται στους οικονομικούς κύκλους του Kondratiev⁽⁵⁾) δεν οφείλεται σε κάποια γενική κοινωνική και οικονομική νομοτέλεια που απλώς παρακολουθεί ή συνδέεται με ανεξάρτητες κοινωνικές εξελίξεις (τεχνολογική πρόοδο, επαναστάσεις, πολέμους κ.λπ.), αλλά σε σύμφυτες ιδιότητες του κυρίαρχου μοντέλου. Είναι το ίδιο το πολιτικοοικονομικό μοντέλο αυτό που δημιουργεί τις κρίσεις και όχι αυτό που τις αντιμετωπίζει ή έστω καταφέρνει να επιβιώσει μέσα σε αυτές, όπως κάποιοι αμετανόητοι υποστηρίζουν. Η εκδήλωση τέτοιων κρίσεων ήταν και είναι απλώς ζήτημα τόπου και κυρίως χρόνου, όπως τέτοιο ζήτημα είναι και η πλήρης κατάρρευση των διαχειριστικών μοντέλων που αναπτύχθηκαν και εφαρμόζονται υπό την ιδεολογική σκέπη του οικονομικού φιλελευθερισμού.
________________________________________

1. http://www.globalissues.org/article/26/poverty-facts-and-stats#src24
2. http://www.infoplease.com/ipa/A0104520.html
3. http://www.frac.org/html/hunger_in_the_us/hunger_index.html
4. Joseph Alois Schumpeter, διάσημος Αυστριακός οικονομολόγος και πολιτικός επιστήμονας.
5. Nikolai Kondratiev: Ρώσος οικονομολόγος στον οποίον αποδίδεται η θεωρία των μακροπρόθεσμων κύκλων στις καπιταλιστικές οικονομίες.

________________________________________

Ο Σπύρος Ραυτόπουλος είναι συνθέτης, συγγραφέας και αρθρογράφος.