Ποιό ρόλο παίζει ο πατριωτισμός στην καπιταλιστική δημοκρατία

Ποιό ρόλο παίζει ο πατριωτισμός στην καπιταλιστική δημοκρατία. Ιδιαίτερα τη δική μας/ιδιαίτερα σήμερα

Του Bertell Ollman
 
Μετάφραση εκτενών αποσπασμάτων


[..] Ο πατριωτισμός μπορεί να οδηγήσει εκατοντάδες ανθρώπους με προθυμία στο θάνατο.  Το μυστήριο του πατριωτισμού –από πού προέρχεται, ποιές δυνάμεις τον κατευθύνουν και πώς ακριβώς λειτουργεί- εξακολουθεί να διαφεύγει στους περισσότερους από εμάς.  Η αποκάλυψη αυτού ακριβώς του μυστηρίου –το οποίο γίνεται περισσότερο αδιαπέραστο μετά από κάθε νέο πατριωτικό ξέσπασμα- είναι ο σκοπός αυτού του δοκιμίου.

Είναι συχνό φαινόμενο στο όνομα του πατριωτισμού να καταργούνται πολιτικά δικαιώματα και ελευθερίες και να στιγματίζεται οποιαδήποτε κριτική στάση απέναντι στις κυβερνήσεις ως «αντιπατριωτική». [..]

Το σίγουρο είναι πως ο πατριωτισμός πρέπει να κατανοηθεί πολύ καλύτερα.
Ο πατριωτισμός ορίζεται γενικά ως «αγάπη για τη χώρα».  Αυτό που πρέπει όμως να διερευνηθεί είναι:

1.  Ποια είναι η έννοια της χώρας;

2.  Από πού πηγάζει αυτή η αγάπη, γιατί είναι τόσο έντονη και ταυτόχρονα προξενεί τόσο μεγάλη ευφορία;

3.  Γιατί τα σύμβολα, όπως κυρίως η σημαία, παίζουν τόσο σημαντικό ρόλο στην πρόκληση πατριωτικών συναισθημάτων, πεποιθήσεων και πράξεων;

4.  Τι προσδίδει στις κυβερνητικές αρχές τον προνομιακό ρόλο του διερμηνέα του νοήματος των εθνικών συμβόλων;

5.  Ποια είναι η σχέση πατριωτισμού και καπιταλισμού;

6.  Γιατί σε μερικές χώρες ή σε κάποιες δεδομένες ιστορικές περιστάσεις παρατηρείται εντονότερος πατριωτισμός;

7.  Πώς γίνεται αντιληπτή η διάκριση του Λένιν μεταξύ του «εθνικισμού των καταπιεσμένων» και του «εθνικισμού των καταπιεστών»;

Για να απαντηθούν τα παραπάνω ερωτήματα θα ανατρέξουμε εδώ στις θεωρίες του Μαρξ για το κράτος και την αλλοτρίωση.  Ειδικότερα για την ανάλυση του πατριωτισμού χρησιμοποιείται η ιδέα του Μαρξ για το κράτος ως «απατηλή κοινότητα» (illusory community).  Σύμφωνα με τον Μαρξ όλοι μας ανήκουμε σε δύο επικαλυπτόμενες και αλληλοτεμνόμενες κοινότητες.  Η πρώτη είναι η αυθεντική κοινότητα (social community) η οποία προέρχεται από τον αρχικό καταμερισμό εργασίας που αναθέτει σε κάθε άνθρωπο διαφορετικά έργα και καθιστά ένα βαθμό συνεργασίας απαραίτητο για να ικανοποιηθούν οι ανάγκες του καθενός.  Η δεύτερη κοινότητα στην οποίαν επίσης όλοι ανήκουμε είναι η απατηλή κοινότητα (illusory community).

[..] Επειδή ακριβώς ο πατριωτισμός ψευδεπίγραφα ικανοποιεί μια θεμελιώδη ανάγκη του ανθρώπου για κοινωνική συμμετοχή και κοινωνική αλληλεγγύη, περιβάλλεται πάντοτε από έντονα συναισθήματα και προκαλεί ενθουσιασμό και ευφορία αλλά και μίσος, οργή, πένθος κλπ. Το συναίσθημα στο πατριωτισμό παίζει τον κυρίαρχο ρόλο.  Οι πατριωτικές ιδέες είναι ως επί το πλείστον εκλογικεύσεις συναισθημάτων και οι πατριωτικές ενέργειες έχουν αποκλειστικά σχεδόν συναισθηματικά κίνητρα χωρίς καν να επιχειρείται τις περισσότερες φορές η εκλογίκευσή τους.  Χαρακτηριστική συνέντευξη αμερικάνου πατριώτη που διαβεβαιώνει πως ενώ δεν ξέρει τι ακριβώς σημαίνει «αμερικάνικος τρόπος ζωής» δεν θα δίσταζε να θυσιάζει τη ζωή του για να τον υπερασπιστεί.

Κυρίαρχο ρόλο στη μετατόπιση από την αυθεντική κοινότητα στην απατηλή κοινότητα παίζουν τα εθνικά σύμβολα (σημαία, εθνικός ύμνος, εθνικά μνημεία κλπ.). Τα σύμβολα στην πραγματικότητα υποκαθιστούν τα ίδια το αντικείμενο της λατρείας απογυμνώνοντας έτσι την έννοια της χώρας από κάθε εμπειρία της πραγματικής ζωής.  Η ΄χώρα’ έτσι καθίσταται ένα κενό γράμμα, ένα άδειο κέλυφος, ένα αδειανό πουκάμισο που θα ‘λεγε και ο ποιητής.  Αυτή ακριβώς είναι η ‘χώρα’ που σηματοδοτούν τα εθνικά σύμβολα.

[..]Οι σημαίες, οι εθνικοί ύμνοι κλπ. δεν θα μπορούσαν να καταφέρουν τόσα πολλά εάν δεν ενσωμάτωναν κάποιες εξουσίες τις οποίες οι άνθρωποι έχουν χάσει μέσω της αλλοτριωμένης πολιτικής δραστηριότητάς τους.

[..] Το ίδιο ακριβώς υπόδειγμα αλλοτρίωσης μπορούμε να εντοπίσουμε και στην πολιτική ζωή, όπου οι άνθρωποι –ως πολίτες πλέον- συμμετέχουν σε μια σειρά αλλοτριωμένων πολιτικών δραστηριοτήτων όπως π.χ. ψηφίζουν, συμμετέχουν σε προεκλογικές καμπάνιες, φτιάχνουν και υπακούουν σε νόμους, τραγουδούν τον εθνικό ύμνο, χαιρετούν τη σημαία κ.ά.  Οι δραστηριότητες αυτές είναι αλλοτριωμένες, επειδή –όπως και οι οικονομικές δραστηριότητες- λαμβάνουν χώρα σε συνθήκες και για σκοπούς που είναι απόλυτα ελεγχόμενοι από άλλους οι οποίοι έχουν διαφορετικά και ενάντια συμφέροντα.

[..] Ο Μαρξ αναφέρει τη φυσική (στην πραγματικότητα υπερφυσική) δύναμη την οποία ο κόσμος αποδίδει σε τέτοια πράγματα όπως το χρήμα, ο σταυρός και η σημαία ως ‘φετιχισμό’.  Τέτοια φετίχ όπως η σημαία αντί να συμβολίζουν τη χώρα υποκαθιστούν την ίδια τη σημασία της χώρας.  [..]  Κάποιος πρέπει να πει τι σημαίνουν και τι απαιτείται από εμάς.  Και αυτός ο κάποιος πρέπει να έχει την αυθεντία στα μάτια του κόσμου να διαβάζει τις επιταγές της σημαίας και να είναι πιστευτός από τον κόσμο.  Αναφορικά με τα πατριωτικά σύμβολα, είναι η Κυβέρνηση και κυρίως ο Πρόεδρος της χώρας που αναπαριστούν τη φωνή των φετίχ, βγάζοντας διαγγέλματα για το τι ακριβώς η σημαία θέλει εμείς να κάνουμε κάθε στιγμή.  Ο Πρόεδρος έχει το προνόμιο να είναι η φωνή της σημαίας επειδή είναι ο νομιμοποιημένος αρχηγός του κράτους, όπου το ίδιο το κράτος (το οποίο έχει υιοθετήσει τη σημαία ως σύμβολό του) αντιμετωπίζεται ως το νομιμοποιημένο όργανο της αυθεντικής κοινότητας.

[..] Σε κάθε δεδομένη στιγμή, είναι η επιτυχία του κράτους στη νομιμοποίηση του καπιταλισμού που προσφέρεται ως μέτρο αποτίμησης της επιτυχίας του ίδιου του κράτους.  Για να κάνει όμως τη δουλειά του καλά, το κράτος πρέπει να εμφανίζεται νομιμοποιημένο στα μάτια της πλειοψηφίας των πολιτών του, πράγμα το οποίο βασικά απαιτεί να αποκρύπτεται η μεροληψία του υπέρ της κυρίαρχης καπιταλιστικής τάξης.  Η σημαία και τα άλλα πατριωτικά σύμβολα είναι πολύ σημαντικός παράγοντας για την επιτυχία μιας τέτοιας προσπάθειας.  Στις περισσότερες αστικές δημοκρατίες οι κύριοι φορείς νομιμοποίησης του καπιταλιστικού κράτους είναι το Σύνταγμα, οι «ανεξάρτητες» δικαστικές αρχές και οι «ελεύθερες» εκλογές.  Τα παραπάνω προσδιορίζουν τους κανόνες του πολιτικού παιχνιδιού και τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να παίζεται.  Η εξουσία των παραπάνω θεσμών έγκειται, σε τελευταία ανάλυση, στη διαδεδομένη πεποίθηση πως αυτοί οι θεσμοί είναι υπεράνω της τρέχουσας πολιτικής και ενδιαφέρονται μόνον για το καλό της κοινωνίας ως συνόλου, δηλ. είναι δήθεν θεσμοί της αυθεντικής κοινότητας και όχι της απατηλής κοινότητας.  Στηριζόμενο σε αυτούς τους πυλώνες, το κράτος και οι αξιωματούχοι του δεν αντιμετωπίζουν δυσκολίες στο να κάνουν τους πολίτες να υπακούουν στα προστάγματά τους.  Η απειλή βίας, όπως σε περίπτωση παραβίασης των νόμων, παραμένει ενεργή στο παρασκήνιο, όμως η μεγαλύτερη ισχύς που προέρχεται από τη νομιμοποίηση καθιστά τη βία τις περισσότερες φορές αχρείαστη.  Αν όμως η δημοκρατία όντως αντιπροσωπεύει τη λαϊκή βούληση, πώς οι καπιταλιστές είναι σίγουροι πως, με βάση τη δική τους οπτική ο λαός θα δρα πάντοτε ‘υπεύθυνα’;  Κανείς καπιταλιστής δεν ανησυχεί στις αστικές δημοκρατίες επειδή έχουν καταλάβει πως οι εκλογές εύκολα μπορεί να εξαγοραστούν, η παιδεία και η πληροφόρηση να μονοπωληθούν και διάφοροι μεροληπτικοί νόμοι και κανονισμοί να τεθούν σε εφαρμογή έτσι ώστε κανένα αντικαπιταλιστικό κόμμα να μην έχει πιθανότητες εκλογικής νίκης.

Σε περιπτώσεις όμως στις οποίες αρχίζει να διαφαίνεται πως το Σύνταγμα, οι αποφάσεις των δικαστηρίων και οι κοινοβουλευτικές εκλογές λειτουργούν μεροληπτικά υπέρ του κεφαλαίου, η κυβέρνηση βρίσκεται σε ένα διαρκή κίνδυνο απώλειας της νομιμοποίησής της που της είναι απαραίτητη για να λειτουργεί αποτελεσματικά. Για να αποτρέπουν τέτοιου είδους καταστροφές οι κυβερνήσεις έχουν γίνει ειδήμονες στη χρήση πατριωτικών συμβόλων ως φετίχ.  Εκφωνώντας π.χ. τους λόγους τους μπροστά από τη σημαία, οι κυβερνητικοί αξιωματούχοι όχι μόνον καθίστανται η φωνή της σημαίας που μας υποβάλλει τι πρέπει να κάνουμε αλλά αυξάνουν και τη δική τους νομιμοποίηση να μιλάνε για λογαριασμό της σημαίας.  Με αυτή τη διαδικασία η αληθινή φύση του Συντάγματος, της Δικαιοσύνης και των δημοκρατικών εκλογών ως θεσμών της απατηλής κοινότητας γίνεται πάλι αόρατη και ο ρόλος της κυβέρνησης ως ο κύριος υπερασπιστής των καπιταλιστικών συμφερόντων αποκρύπτεται επιμελώς.  Για να είναι επιτυχής μια έκκληση της κυβέρνησης στον πατριωτισμό των πολιτών της πρέπει να διατηρεί ένα ποσοστό νομιμοποίησης τουλάχιστον στα αρχικά στάδια.  Μια κυβέρνηση με φθίνουσα νομιμοποίηση δεν μπορεί να περιμένει πολύ για να αντιδράσει. Συνήθως, μια επιτυχής επίκληση του πατριωτισμού των πολιτών εξαρτάται επίσης από μια συνθήκη ή ένα γεγονός της επικαιρότητας που να μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως η ‘αντικειμενική’ αιτία της επίκλησης. Τέτοιες περιστάσεις προσφέρονται ως η καλύτερη ευκαιρία για την πυροδότηση των εκρηκτικότερων πατριωτικών συναισθημάτων και την ανάκτηση από την πλευρά των κυβερνήσεων των περιθωρίων για ελιγμούς που χρειάζονται για να φέρουν σε πέρας την πολιτική τους ατζέντα τους πακεταρισμένη πλέον κατάλληλα με το περιτύλιγμα του «εθνικού συμφέροντος».

Η τελευταία ερώτηση που πρέπει να απαντηθεί είναι: πώς η παραπάνω ανάλυση επηρεάζει την διάκριση που ο Λένιν και άλλοι έχουν αναδείξει μεταξύ του ‘εθνικισμού των καταπιεσμένων’ και του ‘εθνικισμού των καταπιεστών’;
[..]   στο στάδιο του ιμπεριαλισμού, όπου όλο και περισσότερο η καταπίεση παίρνει τη μορφή της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης, η εθνικιστική αντίσταση μπορεί ακόμα και να θεωρηθεί ως τμήμα ενός παγκόσμιου κινήματος εναντίον του κεφαλαίου. Για όλους αυτούς τους λόγους, ο εθνικισμός των καταπιεσμένων δεν μπορεί να εξισωθεί με τον εθνικισμό εκείνων, όπως π.χ. των Αμερικανών, που βοηθάει την κυρίαρχη τάξη τους να επεκτείνουν την καταπίεσή τους σε άλλα εδάφη.
Έχοντας πει τα παραπάνω, δεν έπεται πως όλη η παραπάνω ανάλυση για τον εθνικισμό/πατριωτισμό εφαρμόζεται μόνον σε πολιτικά οπισθοδρομικές μορφές αυτής της ιδεολογίας. 


[..] Εν συντομία, εάν ο Λένιν είχε δίκιο διακρίνοντας τον εθνικισμό των καταπιεσμένων από αυτόν των καταπιεστών, επισημαίνοντας τη σημασία που έχει η υποστήριξη της αριστεράς προς τον πρώτο, άλλο τόσο δίκιο είχε και η Rosa Luxemburg- που αντιτιθέμενη στη διάκριση του Λένιν- επέστησε την προσοχή μας στους κινδύνους μιας τέτοιας πολιτικής επιμένοντας να υποστηρίζει τη μαρξιστική κριτική του εθνικισμού σε όλες ανεξαιρέτως τις περιπτώσεις.
———————————————————————————————


Διαβάστε όλα τα μεταφρασμένα αποσπάσματα στο μπλογκ OMADEON