Αλτουσέρ: το υποκειμενικό στοιχείο χωρίς υποκείμενο

του Αλαίν Μπαντιού

Το κείμενο  προέρχεται από το Είναι στο Συμβάν, υπό έκδοση στη σειρά αλήθεια, εκδ. Πατάκη. Αγγίζει τα πιο λεπτά σημεία της σκέψης του Αλτουσέρ. Παραθέτουμε την εισαγωγή.
Δ.Β.

Δυο ιδέες μου φαίνεται πως κυριαρχούν στις έρευνες που διεξάγονται διεθνώς, με έναν ζήλο αδιάψευστο  πάνω στο θεωρητικό του έργο.
--Η πρώτη αφορά τον προσδιορισμό της σχέσης του  Αλτουσέρ  απέναντι στο μαρξισμό.
--Η δεύτερη αφορά την αναζήτηση στο έργο του  Αλτουσέρ  μιας θεωρίας για το υποκείμενο.
 

Ως προς το πρώτο ζήτημα, θεωρώ, για να το πω χωρίς περιστροφές, ότι ο μαρξισμός δεν υπάρχει. Όπως έχω ήδη υπενθυμίσει, ο Sylvain Lazarus απέδειξε πως ανάμεσα στον Μαρξ και τον Λένιν δεν υπάρχει συνέχεια και ανάπτυξη, αλλά μόνο τομή και θεμελίωση. Τομή υπάρχει ομοίως ανάμεσα στον Στάλιν και τον Λένιν κι ακόμη, ανάμεσα στον Μάο και τον Στάλιν. 

Ο  Αλτουσέρ αποτελεί μια διαφορετική επιπλέον απόπειρα. Κι αυτό που περιπλέκει την εικόνα, είναι ότι κάθε μια από αυτές τις ρήξεις είναι διαφορετικής φύσεως. Όλα αυτά κάνουν τον "μαρξισμό"  ταυτόσημο με το (κενό) όνομα ενός απόλυτα μη συνεπούς συνόλου, από τη στιγμή που τον συσχετίζουμε, όπως οφείλουμε, με την ιστορία τον πολιτικών ενικοτήτων.

Θα σημειώσουμε άλλωστε, ότι το πρόταγμα μιας "μαρξιστικής φιλοσοφίας", που αναγγέλθηκε κάποτε από τον  Αλτουσέρ, εγκαταλείφθηκε στη συνέχεια από τον ίδιο. 

Ο Αλτουσέρ εξηγεί θαυμάσια πως οι θέσεις  του Μάρξ και Λένιν δε θεμελιώνουν μια καινούργια φιλοσοφία, αλλά --κάτι που είναι ολότελα διαφορετικό και που παραπέμπει στην πολιτική-- μια νέα φιλοσοφική πρακτική.
 
Τούτο σημαίνει ότι είναι αδύνατον να εισχωρήσει κανείς στο έργο του  Αλτουσέρ, θεωρώντας το ως μια ακόμη "περίπτωση" του μαρξισμού, ή ως την ανολοκλήρωτη μαρτυρία μιας μαρξιστικής φιλοσοφίας. Για να κατανοήσει κανείς  το έργο του Αλτουσέρ, θα πρέπει να λάβει υπόψιν του τη μοναδικότητα του εγχειρήματός του και τους εντελώς ιδιαίτερους, δικούς του στόχους.
 

Το προκαταρκτικό επομένως ερώτημα είναι: Πώς, από ποιο πεδίο της σκέψης, θα μπορούσαμε να συλλάβουμε τη μοναδικότητα του Αλτουσέρ; Πώς να κατορθώσουμε κάτι τέτοιο, χωρίς a priori και μάλιστα χωρίς το a priori του μαρξισμού ;
 

Ως προς το δεύτερο σημείο θεωρώ ότι δεν υπάρχει στον Αλτουσέρ και δεν μπορεί να υπάρχει, θεωρία του υποκειμένου.
Κατά τον Αλτουσέρ, κάθε θεωρία λειτουργεί μέσα από έννοιες. Ωστόσο, το "υποκείμενο" δεν είναι έννοια. Το θέμα αυτό έχει αναπτυχθεί με τη μεγαλύτερη δυνατή διαύγεια στο κείμενό του. 

Για τη σχέση του Μαρξ με τον Χέγκελ. 

Επί παραδείγματι: " Η έννοια της διαδικασίας είναι επιστημονική, η ιδέα του υποκειμένου ιδεολογική". "Υποκείμενο" δεν είναι το όνομα μιας έννοιας, αλλά αυτό μιας ιδέας, δηλαδή ο δείκτης μιας ανυπαρξίας. Δεν υπάρχει υποκείμενο, αφού αυτό που υπάρχει είναι μόνο  διαδικασία.
 

Η πολύ συχνή, βασιζόμενη σε κάποια κείμενα του Αλτουσέρ για την ψυχανάλυση, απόπειρα, να συμπληρώνουμε στο συγκεκριμένο σημείο τον Αλτουσέρ με τον Λακάν είναι κατά την άποψή μου  ανεφάρμοστη. Στον Λακάν υπάρχει μια θεωρητική έννοια του υποκειμένου, που διαθέτει μάλιστα ένα οντολογικό καθεστώς. Καθότι το είναι του υποκειμένου είναι η σύζευξη του κενού με το αντικείμενο Α. Ωστόσο δεν υπάρχει τίποτα τέτοιο στον Αλτουσέρ, για τον οποίο το αντικείμενο υπάρχει ακόμη λιγότερο κι απ’ το υποκείμενο. 

Ο Αλτουσέρ γράφει: "Αντικείμενο = η κατοπτρική αντανάκλαση του υποκειμένου". Το αντικείμενο συνιστά λοιπόν την εικόνα μιας ανυπαρξίας. Η διαδικασία χωρίς υποκείμενο εκπληρώνεται εξίσου καλά και ως διαδικασία χωρίς αντικείμενο.
 

Μέσα σε αυτές τις συνθήκες το δεύτερο προκαταρκτικό ερώτημα που τίθεται, είναι το εξής: εάν δεν υπάρχει υποκείμενο, εάν δεν υπάρχει παρά μόνο διαδικασία χωρίς υποκείμενο, πώς μπορούμε να διακρίνουμε την πολιτική από την επιστήμη των  διαδικασιών χωρίς υποκείμενο, από την επιστήμη που είναι η ιστορία, υπό τη μορφή του ιστορικού υλισμού; 
Πώς να διακρίνουμε την πολιτική από την επιστήμη (από τον ιστορικό υλισμό), χωρίς βεβαίως, να τη συρρικνώσουμε σε ιδεολογία;

μετάφραση: Νίκος  Ηλιάδης
 

πηγή: http://www.avgi.gr/