Η μνήμη ως ενθύμηση του παρόντος

Το παρελθόν είναι σα μια ξένη χώρα:

εκεί όλα γίνονται διαφορετικά

Λ. Π. Χάρτλεϋ

Διαβάζοντας ένα εξαιρετικό κείμενο του Theodor Adorno για τη λειτουργία των αναμνήσεων στο άτομο, έκανα κάποιες σκέψεις πάνω στη φωτογραφία.

Όσοι αγαπούν τη φωτογραφία ως δημιουργική απασχόληση την εκτιμούν γιατί τους δίνεται η δυνατότητα σχολιασμού του «γύρω κόσμου». Ενός κόσμου που είναι διαρκώς σε εξέλιξη, ρευστός και επομένως που επιδέχεται πολλές και αλληλεπικαλυπτόμενες ερμηνείες.

Για τη μεγάλη πλειοψηφία του κόσμου ωστόσο, η φωτογραφία είναι ο τρόπος για να διατηρηθούν οι αναμνήσεις «ωραίων στιγμών» (ότι και να σημαίνει αυτό -μια «ωραία εκδρομή», μια «δυνατή ερωτική σχέση»).
Για την πλειοψηφία, η φωτογραφία είναι η αποτύπωση της «αντικειμενικής πραγματικότητας», του «κόσμου ως αυτός έχει».

Επόμενο λοιπόν είναι, βλέποντας παλιότερες φωτογραφίες να μελαγχολούν γιατί «γεράσαμε», και ακόμα όταν βλέπουν τωρινές τους φωτογραφίες συχνά να τρομοκρατούνται σχεδόν με την ίδια την εικόνα τους («σβήσε με δεν είμαι ωραίος[α]», «δεν με πέτυχες σε καλή στιγμή»). Η συχνότητα αυτών των αντιδράσεων είναι πραγματικά εντυπωσιακή. Παρόμοια αντίδραση έχουμε και σε φωτογραφίες που υπενθυμίζουν σχέσεις που πλέον… «έχουν παρέλθει». Το άτομο που τις βλέπει συχνά οικτίρει τον εαυτό του για τις επιλογές που έκανε στο παρελθόν, αδυνατώντας να πιστέψει τις ίδιες του τις πράξεις («πως έκανα εγώ ένα τέτοιο λάθος(!;)»).

Η βάση αυτών των αντιδράσεων είναι η λαθεμένη αντίληψη μιας «αντικειμενικής πραγματικότητας» με βάση την οποία επιβάλλεται να κριθεί και ο εαυτός, καθώς επίσης και ο κάθετος διαχωρισμός μεταξύ παρόντος και παρελθόντος.

Δεν υφίσταται «εκεί έξω», ένας τελείως διαχωρισμένος από την υποκειμενικότητα του ατόμου, «αντικειμενικός κόσμος» που υποχρεωνόμαστε να τον αποδεχτούμε γιατί, δήθεν, είναι η μοναδική αλήθεια, «η πραγματικότητα». Η «πραγματικότητα» είναι και αυτή μια αφήγηση, μια κοινωνική (και ατομική) κατασκευή. Κάθε πράγμα σε αυτόν τον κόσμο έχει ταυτόχρονα μια υλική υπόσταση αλλά επιπλέον αποτελεί ένα σύμπλεγμα ιδεών, αντίληψης του πράγματος, ελπίδων, φόβων προσδοκιών που έχουμε από αυτό.

Κρίσιμης σημασίας είναι η κοινωνική κατασκευή του «πραγματικού». Πάρτε για παράδειγμα αυτό που αναφέρθηκε ήδη, οι φωτογραφίες που μας μελαγχολούν «γιατί γεράσαμε». Ο φόβος των γερατειών έχει μια αντικειμενική βάση (σου κόβουν δυνατότητες της νεότητας, φόβος αρρωστιών, θανάτου). 

Ωστόσο πολύ περισσότερο από τα προηγούμενα, μας τρομοκρατεί και μας κυριαρχεί το γεγονός ότι η κοινωνία που ζούμε προβάλει έναν εικονικό κόσμο όπου κυριαρχούν νέες και νέοι διαφημιστικά μοντέλα. Έναν κόσμος όπου οι ηλικιωμένοι (ακόμα και αυτοί που μόλις έχουν περάσει τα σαράντα) θεωρούνται απόμαχοι της ζωής, βρίσκονται στο κοινωνικό περιθώριο. 

Πρόκειται για κοινωνική κατασκευή, όχι για μια «αντικειμενική πραγματικότητα». Στην πράξη, ο καπιταλισμός χαρακτηρίζεται εξ’ ίσου από αντι-νεολαιίστικο ρατσισμό όσο και από την περιθωριοποίηση των ηλικιωμένων.

Αντίστοιχα, είναι λαθεμένη η αντίληψη ότι το παρελθόν μπορεί να περιχαρακωθεί από το παρόν. Ότι δήθεν οι φωτογραφίες αποτελούν ένα προφυλαγμένο τόπο, αμόλυντο από τις εμπειρίες του παρόντος. 

Στην πραγματικότητα οι αναμνήσεις μας πάντοτε βρίσκονται υπό το φως του παρόντος μας, σημαίνουν πάντοτε κάτι διαφορετικό από αυτό που συνέβη στο παρελθόν (ή καλύτερα, ερμηνεύτηκε στο παρελθόν). Κάτι που είναι και αυτό με τη σειρά του ρευστό, ευμετάβλητο, υπό τη διαρκή πίεση των νέων (και μελλούμενων) εμπειριών μας, επομένως διαρκώς σε επαναξιολόγηση. Υπό αυτήν την έννοια, οι αναμνήσεις μας διαρκώς διακινδυνεύουν την ίδια τους την ύπαρξη: μια «ωραία» ανάμνηση μετατρέπεται σε «δυσάρεστη» και το αντίστροφο, έντονες αναμνήσεις υποβαθμίζονται και ξεθωριάζουν, άλλες ξεπηδούν ξαφνικά με εκπληκτική δύναμη. 

Η μνήμη περισσότερο από την ανάμνηση του παρελθόντος λειτουργεί ως «υπενθύμιση» του παρόντος μας, του εδώ και του τώρα.

Επομένως και σε αυτό το σημείο η φωτογραφία δεν είναι απλά η αποτύπωση της «πραγματικότητας», μιας «πραγματικής ανάμνησης», αλλά εκφράζει μια δυναμική, διαρκώς μεταβαλλόμενη στο χρόνο οπτική γωνία των πραγμάτων.

Άγγελος Καλοδούκας

πηγή: http://www.aformi.gr/