Από τα τραγούδια διαμαρτυρίας στους επαναστατικούς ύμνους

Διαδηλωτές της αραβικής άνοιξης συνειδητοποιούν τη δύναμη της μουσικής και ανακαλύπτουν την έκφρασή τους με στυλ που ξεκινά από το παραδοσιακό και φτάνει μέχρι το χιπ-χοπ.

του Mark LeVine


«Η μουσική μου μπορεί να είναι απαλή, αλλά είμαι πολεμίστρια στη σκηνή», μας είπε η Τυνήσια λαϊκή ροκ τραγουδίστρια Emel Mathlouthi, την ώρα που καθόμασταν στο εστιατόριο του African Hotel - μετά από σχεδόν 8 ώρες πρόβας για μια συναυλία που πραγματοποίησε 2 μέρες αργότερα, στο Μουσείο του Carthage. Ήταν μια προκλητική παρατήρηση, ως απάντηση στη συζήτηση για το πολυσυζητημένο ρόλο της χιπ χοπ μουσικής στην επανάσταση της Τυνησίας. Σίγουρα η Mathlouthi είχε δίκιο.

Οι ράπερ, όπως ο Τυνήσιος El General, έχουν δεχτεί εκατοντάδες χιλιάδες επισκέψεις στο YouTube και έχουν επανειλημμένα τραβήξει τη διεθνή προσοχή, λόγω των τραγουδιών τους που υποστηρίζουν την επανάσταση. Όμως, παρακολουθήστε την ερμηνεία της Mathlouthi στο τραγούδι Kilmati Houra (Ο λόγος μου είναι ελεύθερος). Είναι ένα τραγούδι που ερμήνευσε στο δρόμο, ανάμεσα στο πλήθος της Λεωφόρου Bourghiba μια κρύα βραδιά του χειμώνα, καταμεσής της επανάστασης. Θα δείτε ξεκάθαρα τη δύναμη μιας απλής φωνής, χωρίς τον έκδηλο θυμό και τα άλλα μουσικά στοιχεία (ντραμς) που χαρακτηρίζουν τη χιπ χοπ μουσική.

Στο δρόμο, αλλά όχι στο δρόμο;

 
Υπάρχουν πολλοί λόγοι για τους οποίους η αραβική χιπ χοπ έχει γίνει ένα από τα καθοριστικά στοιχεία των εξεγέρσεων των τελευταίων 8 μηνών. Είναι τραχιά, θυμωμένη και θυμίζει το αστικό σκηνικό: φτώχεια, ανεργία, αστυνομική βαρβαρότητα, έλλειψη ευκαιριών ζωής -στοιχεία του πυρήνα της χιπ χοπ κουλτούρας, πριν αυτή καταληφθεί από τη φανταχτερή εικόνα. Σήμερα η Τύνιδα, το Κάιρο και άλλες αραβικές πρωτεύουσες συνεχίζουν, υπό μια έννοια, στο δρόμο του Compton, του Oakland ή του Brooklyn, απ' όπου ξεπήδησε η πιο διάσημη πολιτική αμερικανική ραπ μουσική.

Αντίθετα, τα τραγούδια της Mathlouthi θυμίζουν την προηγούμενη γενιά, υπενθυμίζοντάς μας τον ισχυρό ρόλο της φολκ μουσικής στους αμερικανικούς αγώνες για τα πολιτικά δικαιώματα και τους αντιπολεμικούς αγώνες των δεκαετιών '60 και '70. Έτσι, δεν με εξέπληξε το γεγονός ότι καθώς μιλούσαμε για την εξέλιξη τη δικής της μουσικής, αναφέρθηκε σε τραγουδιστές όπως η Τζόαν Μπαεζ και ο Μπομπ Ντίλαν, πριν προλάβω εγώ να αναφερθώ σε αυτούς.

«Στην αρχή, συμμετείχα σε ένα ροκ συγκρότημα και παίζαμε τραγούδια από hard rock μπάντες, όπως οι In Flames, οι Dark Tranquillity, οι The Gathering και το ιταλικό γκόθικ συγκρότημα Lacuna Coil. Όμως, μετά, έχοντας ακούσει Μπαέζ και Ντίλαν, στράφηκα προς απαλότερη μουσική και συνειδητοποίησα τι μπορεί να κάνει κανείς μόνο με μια κιθάρα και τη φωνή του. Η μουσική μου γινόταν όλο και περισσότερο επαναστατική, καθώς γινόταν απαλότερη».

Η διορατικότητα της Mathlouthi σχετικά με τη δύναμη της απαλότητας άγγιξε μια ευαίσθητη χορδή μου, καθώς καθρέφτιζε ακριβώς την εμπειρία του Ramy Essam, ενός Αιγύπτιου πρώην metal head τραγουδιστή που στράφηκε στην ακουστική μουσική και έγινε μία από τις κύριες φωνές της Πλατείας Ταχρίρ.

Ήδη πεισμένος για την σημασία της χιπ χοπ μουσικής στην επανάσταση στην Τυνησία, όταν άκουσα από τον Essam την εκδοχή του τραγουδιού Irhal (Φύγετε τώρα! το αιγυπτιακό αντίστοιχο του πανταχού παρόντος συνθήματος «degage» στην Τυνησία), το οποίο συνόδευε μόνο με την ακουστική του κιθάρα, αμέσως τηλεφώνησα σε έναν φίλο μου παραγωγό για να δουλέψει πάνω σε ένα χιπ χοπ ρεμίξ του τραγουδιού, με ντραμς και μπάσο. Για τα δικά μου αφτιά ένα τέτοιο ρεμίξ θα βοηθούσε να μετατραπεί ένα μεγάλο τραγούδι διαμαρτυρίας, σε επαναστατικό ύμνο. Όμως, όταν παρακολούθησα την αντίδραση του πλήθους κατά τη ζωντανή του συναυλία στην Πλατεία Ταχρίρ, μερικές μέρες αργότερα, κατάλαβα ξεκάθαρα πως όποια έξτρα ενορχήστρωση ήταν περιττή».

Επανεφευρίσκοντας την παράδοση σε επαναστατικούς καιρούς

 
Μια γενιά πριν γεννηθούν ο Essam ή η Mathlouthi, ο θρυλικός Αιγύπτιος τραγουδιστής Sheikh Imam και το ούτι του, συχνά με τη συμβολή του γνωστού ποιητή Ahmed Fouad Negm, ενέπνευσαν τους Αιγύπτιους με τα έντονα φορτισμένα τραγούδια τους που καταφέρονταν ενάντια στην κρατική βία και τα βάσανα της αιγυπτιακής φτωχής και εργατικής τάξης και κατ' επέκταση του αραβικού κόσμου, συνολικά. Το διάσημο ποίημα του Negm Ο γάιδαρος και το πουλάρι, το οποίο αποτελεί έναν υπαινιγμό για τον Μουμπάρακ και το γιο και διάδοχο του Gamal, μελοποιήθηκε από τον Essam ο οποίος , όπως η Mathlouthi και σχεδόν κάθε τραγουδιστής ή ράππερ που γνωρίζω, εμπνεύστηκε από τον Sheikh Imam.

...Αλλά δεν ήταν μόνο η ποίηση του Negm που έδωσε έναν παραδοσιακό αέρα στις διαμαρτυρίες της Ταχρίρ. Ένα από τα κύρια μουσικά αποκορυφώματα των διαμαρτυριών ήταν η συναυλία του διάσημου παραδοσιακού συγκροτήματος Tanboura. Έφεραν την παράδοση της μουσικής διαμαρτυρίας από την περιοχή της Διώρυγας του Σουέζ που τα έχει βάλει με το ίδιο σθένος με τον Nasser, τον Sadat και την ισραηλινή κατοχή . Για τις δράσεις τους, τα μέλη του συγκροτήματος αντιμετώπισαν, όπως ο Imam και ο Negm πριν από αυτούς, φυλακές, διώξεις και βασανιστήρια στα χέρια του καθεστώτος.

Για τον Zakaria Ibrahim, ιδρυτή του συγκροτήματος Tanboura και διευθυντή του κέντρου για την αιγυπτιακή παραδοσιακή μουσική El Mastaba, η δημοτικότητα του γκρουπ Tanboura είναι αδιαχώριστη από τον διττό του ρόλο ως φωνή διαμαρτυρίας και αναβιωτή των παραδοσιακών στυλ μουσικής, που μέχρι πρόσφατα κινδύνευαν να εξαφανιστούν εντελώς.

«Ξεκίνησα το γκρουπ Tanboura», εξηγεί ο Ibrahim, «ως μια απάντηση, όχι μόνο στην τοπική καταπίεση αλλά στο διεμβολισμό από την εμπορευματική αισθητική που σχεδόν κατέστρεψε την παραδοσιακή μουσική στην Αίγυπτο, καθώς και τη νοοτροπία και τις αυθεντικές αξίες που αυτή εμπεριείχε».

Οι μελετητές ίσως να δίσταζαν μπροστά σε μια τόσο, φαινομενικά, ρόδινη όψη της «παράδοσης» και «αυθεντικότητας», δεδομένου ότι η λεγόμενη παραδοσιακή και αυθεντική αιγυπτιακή κουλτούρα σίγουρα δεν είναι απαλλαγμένη από την προκατάληψη, την καταπίεση και τη βία. Αλλά η εστίαση του Ibrahim, εδώ, είναι για τη μουσική και όχι την κοινωνία ως σύνολο.

«Πριν υπήρχε μόνο η παραδοσιακή μας μουσική στο δρόμο. Οι άνθρωποι τη μοιράζονταν γιατί εξέφραζε τις ελπίδες και τις ανάγκες τους. Εμείς τραγουδήσαμε κατά της καταπίεσης, τραγουδήσαμε τη λαχτάρα για επιστροφή μετά από την ισραηλινή κατάκτηση του Σινά, είχαμε τις ίδιες επιθυμίες να ζητήσουμε δημοκρατία και τιμωρία της κυβέρνησης, και όπως ακριβώς σήμερα πήγαμε στη φυλακή γι' αυτό. Στη συνέχεια, όμως, με την εμπορευματοποίηση της μουσικής τα τραγούδια άλλαξαν εντελώς. Αντί να μοιράζονται οι άνθρωποι, η τέχνη τώρα έγινε μόνο εμπορική, έγινε άτεχνη, ενώ τα υπόλοιπα παραδοσιακά γκρουπ έπρεπε να παίζουν για τον Μουμπάρακ και να ελέγχονται από το σύστημά του για να επιβιώσουν. Έχασαν την ελευθερία τους».

Παράδοση και υβριδισμός μέσω κινήματος

 
Οι λαϊκές διαμαρτυρίες που ανέτρεψαν τον Μπεν Αλί και τον Μουμπάρακ πέτυχαν εν μέρει, επειδή τα δικτατορικά καθεστώτα που είχαν να αντιμετωπίσουν δεν ήταν σε θέση να σταματήσουν την ανεξέλεγκτη ροή πληροφορίας, είτε μέσω των κοινωνικών Μέσων δικτύωσης είτε μέσω των δορυφορικών δικτύων, όπως το Al Jazeera (το οποίο, στην πραγματικότητα, έκανε πρωτοφανή χρήση των social Μedia στην κάλυψη των διαδηλώσεων).

Η δυνατότητα κυκλοφορίας της γνώσης χωρίς δεσμεύσεις από ισχυρά κυβερνητικά λογοκριτικά καθεστώτα συνέδεσε ακτιβιστές και διαδηλωτές και έβγαλε σε δημόσια θέα τις πραγματικότητες της κυβερνητικής καταστολής και τα ψέματα.

Μία από τις πιο ισχυρές δυνάμεις που βοήθησαν στην ενθάρρυνση της απεριόριστης εξάπλωσης της γνώσης και του πολιτισμού, μέσω του Διαδικτύου και των πολύπλευρων μορφών των social Μedia, είναι το κίνημα Creative Commons του οποίου, όπως ήταν αναμενόμενο, το Al Jazeera υπήρξε σημαντικός υποστηρικτής.

Ως ακαδημαϊκός και μουσικός, πιστεύω καιρό τώρα ότι η ενθάρρυνση της απεριόριστης ελεύθερης κυκλοφορίας της γνώσης και των πολιτιστικών προϊόντων που ενεργοποιείται από τη χρήση των νομικών μηχανισμών του κινήματος Creative Commons έχει ζωτική σημασία για το μέλλον τόσο της τέχνης όσο και της επιστημονικής/ ακαδημαϊκής γνώσης, στην παγκόσμια εποχή.

Στις αρχές του Ιουλίου, το Al Jazeera και το Creative Commons διοργάνωσαν από κοινού την 3η Creative Commons Αραβική Περιφερειακή Συνάντηση και συναυλία που, όπως ήταν ταιριαστό, πραγματοποιήθηκε στην Τύνιδα. Όπως εξήγησαν στο δημοσιογράφο του Al Jazeera και ειδικό τεχνολογίας Bilal Randare πολλοί από τους συμμετέχοντες στη συνάντηση, από τον πρόεδρο του Creative Commons Joi Ito, μέχρι το μέλος του συγκροτήματος Tanboura και μαθητή κάποτε του Sheikh Imam, Yassre Shoukry, υπάρχει μία δυνατή συγγένεια μεταξύ των αρχών του Creative Commons και εκείνων της Αραβικής Άνοιξης.

Ερχόμενος στη συνάντηση είχα ήδη εμπειρία από πρώτο χέρι των ακτιβίστικων και πολιτικών συνεπειών των μέσων κυκλοφορίας της γνώσης που διευκολύνονται από το κίνημα Creative Commons. Αυτό που δεν μπορούσα να φανταστώ, όμως, ήταν το πώς η κοινότητα που δημιουργήθηκε από το Creative Commons θα μπορούσε να φέρει κοντά παραδοσιακές και σύγχρονες μορφές καλλιτεχνικής παραγωγής με τρόπους που παρήγαγαν πραγματικά δυνατές και καινοτόμες υβριδικές μορφές μουσικής και τέχνης.

Για τη συνάντηση και τη συναυλία φέραμε κοντά δεκάδες καλλιτέχνες από την Τυνησία, την Αίγυπτο, την Παλαιστίνη, το Μαρόκο και τις ΗΠΑ. Απελευθερωμένοι από την πίεση να δημιουργήσουν ένα εμπορικά βιώσιμο προϊόν, οι παραδοσιακοί τραγουδιστές μας από την Αίγυπτο Yasser Shoukry, και από την Τυνησία, Alia Sellami, ενώθηκαν με τα τυνησιακά ραπ συγκροτήματα, Armanda Bizerta και Lak3y και τον ράπερ Ayman Mghamis από τη Γάζα, για να γράψουν δύο τραγούδια-επιτομές των συνεχιζόμενων αγώνων της νέας γενιάς που ηγήθηκε των αραβικών επαναστάσεων. Οι αγώνες περιλαμβάνουν τη δυσκολία που αντιμετωπίζουν οι νεαροί Άραβες να ταξιδέψουν έξω από τις πατρίδες τους (πολλοί από τους προσκεκλημένους από τη Γάζα δεν μπορούσαν να βγάλουν βίζα, ενώ όσοι από αυτούς κατάφεραν να βγάλουν βίζα περίμεναν τρεις μέρες στα σύνορα για να βγουν από τη χώρα. Δεν επιτράπηκε στον Ramy Essam να φύγει από την Αίγυπτο) και την ανάγκη να συνεχίσουν την επαναστατική ώθηση, παρ' ότι οι πιέσεις για επιστροφή στην «ομαλότητα» μεγαλώνει μέρα με τη μέρα.

Ο συνδυασμός της ποίησης του Negm και των Abdel Rahman Al Abnundi, Shoukry και Sellami παρείχε τα φωνητικά θεμέλια πάνω στα οποία οι ράπερ μπορούσαν να απελευθερώσουν κάποιες από τις πιο οικείες και ταυτόχρονα δυναμικά δοσμένες αλήθειες των αγώνων που έχουν αντιμετωπίσει και συνεχίζουν να αντιμετωπίζουν αυτοί και οι συνομήλικοί τους, ανεξαρτήτως του αν αυτοί βρίσκονται στην Τύνιδα, το Κάιρο, τη Γάζα ή αλλού.

Από τη μεριά μας οι μουσικοί έφεραν κοντά τα παραδοσιακά μαροκινά guimbris με τις ακουστικές κιθάρες, με «πειραγμένες» ηλεκτρικές κιθάρες και κάποια απίστευτα φάνκι μπάσα, χάρη στην προθυμία των μελών άλλων συγκροτημάτων που συμμετείχαν στη συναυλία για να πάρουν μέρος στο Creative Commons τζαμάρισμά μας.

Μετά από λίγες μόνο ώρες πρόβας δημιουργήσαμε δύο δυνατά τραγούδια που έδωσαν στους ράπερ και τους τραγουδιστές ένα μοναδικό ήχο. Οι ράπερ «έφτυσαν» σε άγριο στακάτο τις πραγματικότητες της στιγμής στην οποία βρίσκονταν, ενώ οι Shoykry και Sellami, πρόσφεραν τη φωνή της ήρεμης παράδοσης για να μας θυμίσουν που έχουμε βρεθεί και πώς θα προχωρήσουμε μπροστά στο επόμενο επίπεδο.

Και μέσα από όλα αυτά, ο μουσικός διευθυντής και Μαροκινός πρωτοπόρος της μέταλ μουσικής, Reda Zine, επικέντρωσε στους ρυθμούς gnawa και σε μελωδίες που έχουν ενώσει τη Δυτική Αφρική όχι μόνο με τη Νότια Αφρική αλλά και με την Βόρεια Αφρική και τη Μέση Ανατολή. Το μόνο που είχαμε να κάνουμε, εγώ και ο κιθαρίστας/ μπλογκερ, Gerim Bouzouita, ήταν να προσθέσουμε μερικά κιθαριστικά riff και δημιουργήσαμε έτσι και επισήμως ένα νέο είδος μουσικής που δεν έχει ακόμα όνομα.

...Θα συνεχίσουμε να προσπαθούμε να προσεγγίσουμε εκείνους που δεν μπορέσαμε να συναντήσουμε στη διοργάνωση μέσω αυτών των μορφών των social Μedia. Θα τους φέρουμε στο μουσικό και οπτικό διάλογο όσο το δυνατόν περισσότερο, με την ελπίδα, πάντα, ότι στο τέλος της μέρας όλοι θα μοιραζόμαστε την ίδια πραγματική σκηνή – είτε βρισκόμαστε στην Ταχρίρ, στο Μουσείο Carthage ή ελπίζουμε στο κοντινό παρόν, στη Δαμασκό ή το Μπαχρέιν.

* Ο Μαρκ Λιβάιν είναι καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια Irvine και συγγραφέας των βιβλίων Ισλαμικό Χέβι Μέταλ: Ροκ, αντίσταση και ο αγώνας για την ψυχή του Ισλάμ (εκδόσεις Random House, 2008) και Ανέφικτη ειρήνη: Ισραήλ/Παλαιστίνη από το 1989 έως σήμερα (Εκδόσεις Zed, 2009).

(Το παραπάνω άρθρο δημοσιεύτηκε στις 14 Ιουλίου στο Al Jazeera. Μετάφραση: Ρούλα Μουτσέλου).

Πηγή: e-dromos