Jacqueline de Romilly: Το πολιτικό μήνυμα από το έργο της

Ομιλία Λάζαρου Μαύρου,

στο «Αφιέρωμα στη μεγάλη ελληνίστρια Ζακλίν ντε Ρομιγύ» που οργάνωσαν την Τρίτη 6.9.11 στο πολιτιστικό κέντρο της Λαϊκής Τράπεζας στη Λευκωσία (γωνία Μακαρίου & Μπουμπουλίνας) το Κυπριακό Κέντρο Μελετών ΚΥΚΕΜ, το Κέντρο Ελληνικών Ερευνών Καναδά ΚΕΕΚ και ο Σύνδεσμος Ελλήνων Κυπρίων Φιλολόγων:

Αισθάνομαι ότι ανέλαβα έργο, πέραν των δυνάμεών μου, όταν ανταποκρίθηκα στην πρόσκληση να ομιλήσω στην αποψινή εκδήλωση. Επειδή δύναμαι να συγκρίνω και να ομολογώ τα ανεπαρκή προσόντα ενός δημοσιογράφου, μπροστά σε όσα κι ο ίδιος χαίρεται και θαυμάζει, ακροαζόμενος, με προσοχή, την πληρότητα του επιστημονικού λόγου που κατατίθεται σε εκδηλώσεις σαν την αποψινή.

Αποδέχθηκα να το επιχειρήσω για δύο λόγους:
Πρώτα ως έκφραση βαθειάς προσωπικής ευγνωμοσύνης στη Ζακλίν ντε Ρομιγύ, για όσα πολύτιμα τρύγησα και καρπώθηκα, μελετώντας, διαρκώς από το 1995, τα περισσότερα ίσως βιβλία της που - και πριν από τότε και έκτοτε – εκδόθηκαν στα ελληνικά.
Δεύτερος και σημαντικότερος λόγος: Θεωρώ αυτονόητο καθήκον, να μεταδίδω σε περισσότερους Έλληνες και Ελληνίδες, πόσο σπουδαία κι ευεργετική μπορεί να είναι για όλους μας - και για σήμερα και για το μέλλον - για τον συλλογικό μας πολιτικό βίο και για την ορθή, την ποθητή άνθιση του δημοκρατικού μας πολιτεύματος, η μελέτη του εκπληκτικού έργου που αυτή η Γαλλίδα, κορυφαία ελληνίστρια, ανέπτυξε, μελετώντας, κοινωνώντας, διδάσκοντας και επίμονα μεταλαμπαδεύοντας η ίδια, επί δεκαετίες, στους σύγχρονους, τα σπουδαιότερα αειθαλή επιτεύγματα που γέννησε για την ανθρωπότητα η αρχαία Ελλάδα και ιδιαίτερα ο 5ος προ Χριστού αιώνας, κάτω από τον ιερό βράχο της Ακροπόλεως.

Εκφράζοντας απόψε την ευγνωμοσύνης μας, στην άχρι τέλους του βίου της, επίμονη αγωνίστρια για την διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών στα σχολεία της Γαλλίας, πρέπει να πούμε πόση ντροπή πρέπει να αισθανόμαστε εμείς οι σημερινοί Έλληνες:
Για όσα καταστροφικά στη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας και για την εξαφάνιση της διδασκαλίας των αρχαίων ελληνικών, που επιβλήθηκαν στην απαίδευτη πλέον παιδεία της λεξιπενίας και της πνευματικής, άρα και ηθικής παρακμής, των δημόσιων ελληνικών σχολείων μας.

- Διαβάζουμε το βιβλίο της Ζακλίν ντε Ρομιγύ και του μακαρίτη, από το 2007, Ζαν Πιέρ Βερνάντ, « Αγαπάμε τα αρχαία ελληνικά» του 2002, με τα ατράνταχτα επιχειρήματα υπέρ της πνευματικής βελτίωσης των παιδιών της Γαλλίας και ντρεπόμαστε για μας εδώ.
- Διαβάζουμε το βιβλίο της Ζακλίν ντε Ρομιγύ και της Μονίκ Τρεντέ «Μαθήματα ελληνικών», του 2008, και κρύβουμε το πρόσωπό μας.

Περί τούτων, όμως, καθ’ ύλην αρμοδιότεροι για να κραυγάζουν και να εκρήγνυνται, είναι οι φίλοι μας εδώ, συνδιοργανωτές της αποψινής εκδήλωσης, του Συνδέσμου Ελλήνων Φιλολόγων Κύπρου.
Είχα ανακαλύψει το 1995 την Ζακλίν ντε Ρομιγύ, στα ράφια του βιβλιοπωλείου «Οχτωβριανά» της Λευκωσίας, πρώτα, στο βιβλίο της «Προβλήματα της αρχαίας ελληνικής δημοκρατίας». Είχε κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Καρδαμίτσα το 1992, δεκαεφτά χρόνια ύστερα από την πρώτη έκδοσή του στα γαλλικά.
Μετά που το ξεκοκάλισα, γεμίζοντας τις σελίδες του με υπογραμμίσεις και τα περιθώριά τους με σημειώσεις, μπήκα στο πλαϊνό απ’ το δικό μου γραφείο, στην εφημερίδα «Σημερινή», όπου απασχολείτο τότε κι ένας αγαπητότατός μου, συνταξιούχος λυκειάρχης, φιλόλογος. Είχε διατελέσει κάποτε καθηγητής στο Παγκύπριο Γυμνάσιο, όταν ήμουνα εκεί μαθητής μέχρι το 1971. Έβαλα μπροστά του το βιβλίο της Ζακλίν ντε Ρομιγύ και τον ρώτησα με τα εξής περίπου λόγια:
«Γιατί σεβαστέ και φίλτατε μου καθηγητά, έπρεπε να γίνω 42 χρόνων για να μάθω, από το μεταφρασμένο βιβλίο μιας Γαλλίδας καθηγήτριας, όσα για την αρχαία Αθηναϊκή Δημοκρατία έπρεπε εσείς να μας είχατε διδάξει στην εφηβεία μας στα δικά μας τα ελληνικά γυμνάσια;»

Κυρίες και κύριοι,
Εκείνο το ερώτημά μου, του 1995 μετά από το διάβασμα του πρώτου από τα βιβλία της Ζακλίν ντε Ρομιγύ, είναι απόψε, εν τινί τρόπω, το κύριο θέμα της ομιλίας μου, σε αυτό το οφειλόμενο μνημόσυνο ελληνικής ευγνωμοσύνης προς την εκλιπούσα πέρυσι στα 97 της, κορυφαία ελληνίστρια.
Πεντακάθαρα απαστράπτον ύψιστο πολιτικό μήνυμα του συνολικού έργου της Ζακλίν ντε Ρομιγύ, μέχρι και το κύκνειο άσμα της.

«Η δημοκρατία ως καθήκον παιδείας».
Με την πλήρη, αρχέγονη έννοια και των τριών λέξεων. Και της δημοκρατίας και του καθήκοντος και της παιδείας.
Ένα από τα αγαπημένα ράφια της προσωπικής μου βιβλιοθήκης είναι φορτωμένο με τα 25 από τα βιβλία της που μεταφράστηκαν στα ελληνικά. Το αρχαιότερο είναι έκδοση του 1988, του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης, σε μετάφραση της Ελένης Ι. Κακριδή: Ζακλίν ντε Ρομιγύ «Ιστορία και λόγος στον Θουκυδίδη».
Πέρασα πολλά καλοκαίρια, μόνιμος θερινός κάτοικος Αστυπαλαίας, μελετώντας ξανά και ξανά τον Θουκυδίδη. Σκάβοντας και κουτσουφλώντας, ως ανειδίκευτος, το αρχαίο του κείμενο. Και, δίπλα, πολλές μεταφράσεις του, με σπουδαιότερη εκείνη του Ελευθερίου Βενιζέλου. Σπρωγμένος από τη βαθύτατα περίτεχνη μελέτη και την πλειάδα των βιβλίων που για τον Θουκυδίδη - κι εξ αιτίας του Θουκυδίδη - συνέγραψε η κορυφαία Γαλλίδα θουκυδιδίστρια.

Αλλ’ όχι μόνο τον Θουκυδίδη, μα και τους άλλους ανέσπερους φωτεινούς αστέρες της ελληνικής αρχαιότητας.
Διότι, πράγματι, υποκινεί τον αναγνώστη - μελετητή της, η Ζακλίν ντε Ρομιγύ, να θέλει να ξεψαχνίζει διαρκώς τον Ευριπίδη, τον Αισχύλο, τον Σοφοκλή, τον Αριστοφάνη, τον Ισοκράτη, τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη, τον Ιπποκράτη, τους σοφιστές μέχρι και τον προπαππού μας τον Όμηρο. Διότι, από τότε, από τον Όμηρο εν σπέρματι, και διά μέσου όλων των επόμενων αιώνων, άνθισε το ελληνικό επίτευγμα του 5ου αιώνα, δώρο εσαιεί στην ανθρωπότητα.

Από την «αγορήν» - τη συνέλευση των πολεμιστών, Τρώων και Αχαιών εκατέρωθεν. Οι Τρώες «ες δ’ αγορήν αγέροντο» και όρθιοι άκουγαν (παράδειγμα στο Σίγμα 243 της Ιλιάδος) όσα ο Πολυδάμας αγόρευε διαφωνώντας με τον Έκτορα, παρότι τότε πολίτευμα μοναρχίας έχοντες, όχι βέβαια ασιατικού δεσποτισμού. Χρειάστηκε να περάσουν κι άλλοι αργόσυρτοι αιώνες για να φτάσουμε, στη συνέλευση του κυρίαρχου πάντων δήμου των Αθηναίων πολιτών.
Στην επινόηση της λέξης δημοκρατία: «Διά το μη ες ολίγους αλλ’ ες πλείονας οικείν δημοκρατία κέκληται», την ονοματίζει ο Θουκυδίδης, στο Β-37, καθώς ο Περικλής εκφωνεί τον Επιτάφιο του 430 π.Χρ.
Στο πολίτευμα της άμεσης δημοκρατίας της Αθήνας του 5ου αιώνα. Στην Εκκλησία του Δήμου. Όπου και το ρήμα «εκκλησιάζω» απολάμβανε την ενεργητική του μορφή και όχι «εκκλησιάζομαι». Εξ ου, «Εκκλησιάζουσαι» κι όχι «εκκλησιαζόμεναι», δρουν, με δραστήρια μετοχή, πρωταγωνίστριες στην ομώνυμη κωμωδία που έγραψε ο Αριστοφάνης στην ανδροκρατούμενη δημοκρατία. Προσοχή παρακαλώ και στα ενεργητικότερα ρήματα: «Πολιτεύουσι», έγραφε ο Θουκυδίδης και όχι «πολιτεύονται».

Στην αρχή σας είπα ότι το 1ο από τα βιβλία της Ζακλίν ντε Ρομιγύ που μελέτησα – κι έκτοτε έγινα εξ αποστάσεως και εκ των μεταφράσεων μαθητής της – ήταν το σπουδαίο « Τα προβλήματα της αρχαίας ελληνικής δημοκρατίας». Γραμμένο το 1975. Στην ουσία του αναδείκνυε και πολλά από τα σημαντικότερα προβλήματα της σύγχρονης δημοκρατίας, όσο ψευδής κι αν είναι, βεβαίως, ο τίτλος δημοκρατία για τις σημερινές «ρεππάπλικ»!
Τριάντα χρόνια αργότερα - αφού στο μεταξύ και πόσα άλλα δεν έγραψε - το 2005, η Ζακλίν ντε Ρομιγύ εξέδωσε το σπουδαιότατο βιβλίο «Η έξαρση της δημοκρατίας στην αρχαία Αθήνα». Μεταφράστηκε και κυκλοφόρησε το επόμενο έτος από τις εκδόσεις Graal / Το Άστυ, των Αθηνών.
Δεν σκοπεύω να κάνω βιβλιοπαρουσίαση. Σας διαβάζω μόνο, κάποιες από τις χειρόγραφες σημειώσεις μου στα περιθώρια των σελίδων του. Όπως κάνουμε οι δημοσιογράφοι στις τηλεοράσεις με τους τίτλους των ειδήσεων:
- Λαού εξάσκηση στην άσκηση των εξουσιών του λαού.
- Δημοκρατία – λαϊκή κυριαρχία – εξουσίες του λαού – ασκούμενες όχι δι’ αντιπροσώπων αλλά υπό του λαού αυτοπροσώπως – στην Εκκλησία του Δήμου και στα Δικαστήρια – όπου ο λαός εξασκείται για να ασκεί τις εξουσίες του: – Εξάσκηση στο πολιτεύειν. Και στο δικάζειν.
- Τέχνη του λόγου και πολιτικής συζήτησης – Αγορεύει, αντιλέγει, ακούει, πείθει, κρίνει, δικάζει. Τέχνη αντιμωλίας. Επιχειρήματα και αναστροφή επιχειρημάτων. Αναζήτηση της αλήθειας, της αληθέστερης αλήθειας και διαρκής ζήλος για όλα τούτα.
- Προτού επινοηθεί η λέξη δημοκρατία, ήταν η λέξη και η έννοια της ελευθερίας. Το «ελευθερίης γλιχόμενοι» του Ηρόδοτου. Μαζί με το «ημέτερον φρόνημα ότι ουδαμά προδώσομεν την Ελλάδα» στο 7 του 9ου βιβλίου της Ιστορίης του.

Και η λέξη ισηγορία: Ισότητα στον λόγο. Στο ίσο δικαίωμα λόγου στην αγορά (που ήταν, τότε πλέον, διαφορετική απ’ την ομηρική αγορή). Ισηγορία και παρρησία.
Και το εναρκτήριο ερώτημα «τις αγορεύειν βούλεται»; Η ελευθερία του λόγου στο κέντρο λήψης των συλλογικών αποφάσεων τού κράτους του λαού. Της, όνομα και πράμα, δημοκρατίας.
Όπως το ύμνησε στις Ικέτιδές του ο Ευριπίδης και το λάτρεψε η Ζακλίν ντε Ρομιγύ:
«Τίς θέλει πόλει χρηστόν τί βούλευμ’ ες μέσον φέρειν έχων;» - Ποιος έχει γνώμη που ωφελεί την πόλη και θέλει σ’ όλους να τη φανερώσει;
Αλλά και το σπουδαιότερο: Πώς προστατεύεται, άραγε, η δημοκρατία, από τον μεγαλύτερο - και τότε και έκτοτε - εχθρό της, τη δημαγωγία και τους δημαγωγούς, που κολακεύουν και εξαπατούν και παρασύρουν τον λαό και παίρνουν την ψήφο του;
Αυτό εδώ, πάρα πολύ μάς ενδιαφέρει κι εμάς, όλως ιδιαιτέρως και σήμερα. Απ’ τη μια μεριά, είναι εκείνο που η Ζακλίν ντε Ρομιγύ ονομάζει λαϊκή τύφλωση. Ερανιζομένη από τον Πίνδαρο το «τυφλόν δ’ έχει ήτορ όμιλος ανδρών ο πλείστος». Κι από την άλλη, η βδελυρότερη δημαγωγία του Κλέονα. Τον θυμάστε όσοι διαβάσατε Θουκυδίδη: Κλέων ο Κλεαινέτου. Εκ των διαδόχων του μακαρίτη του Περικλή, εκλελεγμένος στρατηγός, πολιτικός ηγέτης: «Ένας παλιάνθρωπος, και παλιάνθρωπος και πάλιν παλιάνθρωπος και θα το πω αυτό πολλές φορές, γιατί κι αυτός υπήρξε παλιάνθρωπος πολλές φορές κάθε μέρα, δημαγωγός, μιαρός, αναιδής, θρασύς, αχρείος, που λαδωνόταν κιόλας», όπως τον στολίζει ο μέγας αθυρόστομος Αριστοφάνης στους Ιππής, στους Αχαρνής και στις Σφήκες του.

Και πώς στ’ αλήθεια αυτοπροστατεύεται η δημοκρατία από τους δημαγωγούς, τους λαοπλάνους και από την πηγή της επιτυχίας τους, το εύφορο γι’ αυτούς έδαφος, που είναι η λαϊκή τύφλωση; Για την οποία ο Πλούταρχος σημείωσε στον « Βίον του Σόλωνος» ότι, ο Ανάχαρσης εκπλησσόταν για το ότι «μεταξύ των Ελλήνων ομιλούν μεν οι σοφοί, αποφασίζουν όμως οι αμαθείς»;
- Η Ζακλίν ντε Ρομιγύ, στα «Προβλήματα της αρχαίας ελληνικής δημοκρατίας», δανείζεται από τον Αριστοτέλη για να μας πει ότι:
« Το τελικό μάθημα της ελληνικής εμπειρίας είναι πραγματικά σαφές. Η δημοκρατία που αφήνει την εκπαίδευση να πέσει στα χέρια των εχθρών του καθεστώτος, η δημοκρατία που δεν προσπαθεί να διατηρήσει για την παιδεία τον χαρακτήρα, όχι της πολιτικής μόρφωσης, αλλά της μόρφωσης πολιτικού ήθους, αυτή η δημοκρατία είναι χαμένη».

Σ’ αυτήν την επισήμανσή της έρχεται κι επανέρχεται διαρκώς μέχρι το τέλος του βίου της.
Είναι το επίκεντρο. Και το σπουδαιότερο όλων. Μόνιμο, διαρκώς εντεινόμενο, εμπλουτιζόμενο, επίμονο, πολιτικό μήνυμα του έργου της:
Παιδεία διαρκώς πρώτη απ’ όλα και πάνω απ’ όλα, η προστάτιδα της δημοκρατίας. Της άνθισης της δημοκρατίας .
Η αρχαία Ελλάδα – έγραφε, το 2005, στην «Έξαρση της δημοκρατίας στην αρχαία Αθήνα», η Ζακλίν ντε Ρομιγύ – δεν αποτελεί για μας ένα πρότυπο που πρέπει ν’ ανακαλύψουμε εκ νέου. Αυτό που μας προσφέρει είναι το πρωταρχικό αξίωμα, το ιδανικό στο οποίο πρέπει να στοχεύουμε – γενικά τη δυναμική έξαρση που μπορεί ακόμα και σήμερα, να μας βοηθήσει και να μας ενώσει».
- Δεν αρκέστηκε σ’ αυτό. Δύο χρόνια προτού διαβεί την Αχερουσία, τυφλή και με μειωμένη ακοή, υπαγόρευσε το τελευταίο εκπληκτικό βιβλίο της, που εκδόθηκε το 2010 και το ίδιο έτος μεταφράστηκε στα ελληνικά και κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Ωκεανίδα με τον τίτλο «Το ανθρώπινο μεγαλείο στον αιώνα του Περικλή».

Απ’ εκεί ξεσηκώνω ένα μόνο, ενδεικτικό του συνόλου, απόσπασμα:  
« Η επιπολαιότητα του λαού και η έλλειψη καλλιέργειας είναι δεδομένα τα οποία πρέπει να λαμβάνονται υπόψη. Ο Περικλής ήξερε να τα λαμβάνει υπόψη του, όχι όμως οι διάδοχοί του. Η ηθική λοιπόν είναι αναγκαία, και από την πλευρά του λαού και από την πλευρά των ηγετών. Και όλα τα πολιτικά σφάλματα προέρχονται στην πραγματικότητα από τον εγωισμό με τον οποίο ο καθένας ενεργεί χωρίς να ενδιαφέρεται για το κοινό καλό. Υπό αυτή την έννοια, θα μπορούσαμε λογικά να πούμε πως η πολιτική στο σύνολό της, το σύνολο των επιτυχιών, όλες οι μορφές λυσιτελών πράξεων στον δημόσιο τομέα, εξαρτώνται άμεσα από τη μέριμνα για το κοινό καλό, από την ΑΚΕΡΑΙΟΤΗΤΑ. Εν ολίγοις από την ΗΘΙΚΗ. Χτισμένη πάνω σε μια συνεκτική και συστηματική ανάλυση, η ηθική ξαναβρίσκει εδώ μια θέση εξίσου σημαντική όπως και στον Σοφοκλή. Δεν είναι [μήπως] διαχρονική η αξία αυτής της αλήθειας; Αυτό δεν είναι [άραγε] που πρέπει να υπενθυμίζουμε τόσο στους πολιτικούς άνδρες όσο και στους πολίτες, σε όλες τις συνελεύσεις, στις συγκεντρώσεις και στους συλλόγους που προσπαθούν να ασκήσουν πιέσεις στη ζωή μιας χώρας;».

- Το κύκνειο άσμα της Ζακλίν ντε Ρομιγύ μπορείτε να το μελετήσετε ολόκληρο στις τρεις τελευταίες σελίδες 144-146 του τελευταίου βιβλίου που τυφλή υπαγόρευσε, « Το ανθρώπινο μεγαλείο στον αιώνα του Περικλή». Διαβάζω μόνο δύο παραγράφους:
«Πραγματικά, είναι καιρός να το παραδεχτώ, έχω γεράσει πολύ, είμαι πάνω από ενενήντα πέντε ετών και έζησα κάτω από την επιρροή αυτών των Ελλήνων συγγραφέων για τουλάχιστον ογδόντα χρόνια, οπότε πρέπει να μιλήσω κι εγώ με τη σειρά μου για εκείνη τη δύναμη και το φως, για εκείνη την πίστη και την ελπίδα που πάντοτε αντλούσα απ’ αυτούς».
«Κι ακόμη να πω ότι, για να προετοιμάσουμε τον αυριανό άνθρωπο, είναι πολύ πιο χρήσιμο από κάθε τι άλλο να του μάθουμε να διαβάζει τα κείμενα, τα σπουδαία κείμενα, και να γνωρίζει καλά τις στιγμές της ανθρώπινης ιστορίας που τόνωσαν το ηθικό και ήταν όμορφες, όσο τα αγάλματα που τόσο θαύμαζαν οι δυο νέοι στην αρχή του βιβλίου. Δυσκολεύτηκα να γράψω αυτό το βιβλίο. Δεν βλέπω πια. Η ακοή μου είναι πολύ κακή και η μνήμη μου έχει διακυμάνσεις. Ωστόσο ήθελα να το κάνω, ακριβώς επειδή έφτασα στο τέλος της ζωής μου και το μήνυμα αυτό μού φαίνεται πολύτιμο και σημαντικό περισσότερο από ποτέ. Δεν ξέρω αν θα εισακουσθώ, μπορεί από κάποιους, τουλάχιστον όμως θα έχω προσπαθήσει και είναι σαν να έγραψα την τελευταία μου λέξη και να πω ευχαριστώ».

Η Ζακλίν ντε Ρομιγύ, 97 ετών, πέθανε την Κυριακή 19 Δεκεμβρίου 2010. Το πληροφορήθηκα την Δευτέρα. Και την αποχαιρέτησα γραπτώς την Τρίτη, 21.12.2010 από την στήλη «Ειρήσθω» της «Σημερινής» με τον τίτλο: « Jacqueline η ελληνικοτέρα».

Όπου και τα εξής:
«ΜΕ ΕΥΓΝΩΜΟΣΥΝΗ απέραντη, όπως οι ευσυνείδητοι μαθητές οφείλουν στους φωτοδότες δασκάλους τους, κατευοδώνουμε σήμερα την από προχθές, 19τρ., διαπλέουσα την Αχερουσία, μεγίστη εμπράκτως, διαχρονικώς κι επαξίως, Ελληνίστρια Δασκάλα Jacqueline de Romilly. Πλήρης ημερών, πληρεστάτης εργώδους προσφοράς, αειθαλής μεταλαμπαδεύτρια του φωτοβόλου αρχαίου ελληνικού πνεύματος, ολοκλήρωσε τη διέλευσή της, στα 97 της, η δικαιούμενη να προσφωνείται εις Παρισσίους ως «Κυρία Ελλάς», κορυφαία Γαλλίδα και της οικουμένης ακαδημαϊκός Ζακλίν ντε   Ρομιγύ.

ΜΑΣ ΔΙΔΑΞΕ, με χαρμόσυνη λατρεία, με επίμονη επιστημοσύνη, με δεινότητα επιδέξιου χειρούργου και λεπτουργική παθιασμένου καλλιτέχνη, όλα τα κρυμμένα και ες αιεί αληθεύοντα, του κορυφαίου μας Θουκυδίδη. Όχι πώς να τον διαβάζουμε απλώς, μα πώς να τον μελετούμε και να τον ξεψαχνίζουμε:
Η παράθεση των ονομάτων, εκείνων που έχουν προλογίσει βιβλία της Ζακλίν ντε Ρομιγύ, δείχνει τη σπουδαιότητα της προσφοράς της: Αριστόβουλος Μάνεσης, Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος, Μάριος Πλωρίτης...

Εκείνη επέμενε άχρι τέλους κι έλεγε ότι:
« Η δημοκρατία δεν μπορεί να συμβιβαστεί με αξίες σε κατάπτωση. Και γι’ αυτό, η ποιότητα της παιδείας με την οποία διαμορφώνονται οι άνθρωποι του μέλλοντος, έπρεπε να είναι η πρώτη φροντίδα των πολιτικών που αγαπούν τη δημοκρατία, πράγμα που όπως φαίνεται δεν συμβαίνει».

Σας ευχαριστώ.
ΛΑΖΑΡΟΣ Α. ΜΑΥΡΟΣ

πηγή: http://lomak.blogspot.com/