Τα εδάφη εξαίρεσης και η οικονομική γεωγραφία του καπιταλισμού

Τα εδάφη εξαίρεσης και η οικονομική γεωγραφία του καπιταλισμού: μια ερευνητική υπόθεση για τον χώρο στην Ελλάδα της κρίσης

του Θάνου Ανδρίτσου

Η παρακάτω εισήγηση ανακοινώθηκε στο συνέδριο: “Μεταβολές και Ανασημασιοδοτήσεις του Χώρου στη Εποχή της Κρίσης”, Βόλος, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, 1-3/11/2013, σσ.24-31

Τα τελευταία χρόνια, μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι αναφορές και οι προβληματισμοί γύρω από την «κατάσταση εξαίρεσης». Συχνά μελετώνται και οι χωρικές μορφές στις οποίες υλοποιείται, σε περιπτώσεις όπως τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, τα κέντρα κράτησης κ.ά. Η παρούσα εργασία θα επιδιώξει τη διεύρυνση και ανανοηματοδότηση του «εδάφους εξαίρεσης» μέσα από την εστίαση σε φορολογικούς παραδείσους και Ειδικές Οικονομικές Ζώνες, καταθέτοντας μια ερευνητική υπόθεση για τη σημασία και την εφαρμογή που έχει στην κατανόηση των οικονομικών γεωγραφιών του σύγχρονου καπιταλισμού, η έννοια της «εξαίρεσης». Υπό αυτό το πρίσμα θα κατατεθούν σκέψεις για την άνιση ανάπτυξη και την κατάτμηση σε ζώνες στην εποχή της κρίσης, θέτοντας υπό διερεύνηση τους μετασχηματισμούς του χώρου στην Ελλάδα.

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ.  Για τη χρήση του όρου «έδαφος εξαίρεσης».

Τα τελευταία χρόνια, και ειδικά μέσα στην κρίση, μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η συζήτηση γύρω από την «κατάσταση εξαίρεσης», την «κατάσταση έκτακτης ανάγκης». Καθοριστικό σε αυτή τη συζήτηση είναι το έργο του Agamben (2007), που μελετά τον όρο από τη ρωμαϊκή μέχρι τη σύγχρονη εποχή και εστιάζει στη συνεισφορά και την αντιπαράθεση των Schmitt και Benjamin. Η βασική υπόθεση, είναι ότι η «εξαίρεση» έχει γίνει κανόνας και «όχι μόνο εμφανίζεται όλο και περισσότερο ως τεχνική διακυβέρνησης παρά ως έκτακτο μέτρο, αλλά και επιτρέπει να φανεί η φύση της ως συστατικού παραδείγματος της έννομης τάξης».

Στην Ελλάδα, σειρά μελετητών αναφέρονται σε αυτή – θετικά ή και κριτικά- προσπαθώντας να αναλύσουν τους ραγδαίους μετασχηματισμούς και τη διαρκή ανατροπή του νομικού και θεσμικού πλαισίου σε ελληνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο (ενδεικτικά, Αθανασίου 2012, Σπουρδαλάκης 2011,  Σωτήρης 2013). Συχνά μελετάται και η χωρική μορφή, ο «χώρος εξαίρεσης» ή το «έδαφος εξαίρεσης». Στα πλαίσια αυτά, έχουν δημοσιευτεί σημαντικές έρευνες για εδάφη εξαίρεσης, όπως τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, το Γκουαντανάμο, τα κέντρα κράτησης μεταναστών, ακόμα και αστικές ζώνες (ενδεικτικά, Gregory 2006, Schinkel & Van den Berg 2011).

Όμως τίθεται το ερώτημα: Αν κρατήσουμε την ενδιαφέρουσα έννοια της εξαίρεσης, προσεγγίζοντας την εκτός τους σαφούς θεωρητικού πλαισίου της «κατάστασης εξαίρεσης», μπορεί το «έδαφος εξαίρεσης» να αποτελεί μια χωρική οντότητα προς έρευνα, που αναφέρεται σε συγκεκριμένους τόπους οι οποίοι διέπονται από ειδικά, «εξαιρετικά» καθεστώτα και κανονισμούς, σε εδάφη που ορίζονται ως «έξω» από κάποιο «μέσα»; Μπορεί η εξαίρεση να περάσει και στην οικονομική γεωγραφία, κι έτσι να μιλάμε για «Εδάφη Οικονομικής Εξαίρεσης», για εδάφη «οικονομικών ειδικών συνθηκών», για «εδάφη οικονομικής ανομίας»; Ποια θα μπορούσαν να είναι και τι ρόλο διαδραματίζουν στις παγκόσμιες γεωγραφίες του καπιταλισμού; Θα προσπαθήσω να απαντήσω στο ερώτημα αυτό, καταθέτοντας μια ανολοκλήρωτη ακόμα ερευνητική υπόθεση για το χώρο στην Ελλάδα της κρίσης, μέσα από τα παραδείγματα των φορολογικών παραδείσων και των Ειδικών Οικονομικών Ζωνών.

2. ΦΟΡΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΙ. Πουθενά δεν είναι πουθενά.

Τον Ιούνιο του 2013, οι ηγέτες των G8, ο συναντήθηκαν στις λίμνες Λοχ Έρν της Βόρειας Ιρλανδίας, σε μια σύσκεψη που συνοδεύτηκε με μια σημαντική διακήρυξη. Πρόκειται για ένα δεκάλογο μέτρων που στόχο έχουν, σύμφωνα με τον προεδρεύοντα για τη φετινή χρονιά Ντέιβιντ Κάμερον, να χτυπήσουν τη «μάστιγα της φοροδιαφυγής»[1].

Ανεξάρτητα από την ειλικρίνεια των προθέσεων τους, σε παγκόσμια κλίμακα, το ζήτημα της φοροδιαφυγής βρίσκεται διαρκώς στην επικαιρότητα καθώς, αφ’ ενός συνδέεται με όλο το πλαίσιο της χρηματιστικοποίησης και της υπερδιόγκωσης του χρηματοπιστωτικού τομέα και αφ’ εταίρου αποτελεί ένα σκάνδαλο που δεν μπορεί να κρυφτεί όταν, τη στιγμή που σε όλο τον κόσμο τα κράτη υιοθετούν αυστηρά προγράμματα λιτότητας, οι πολυεθνικές και οι βαθύπλουτοι συνεχίζουν να αποφεύγουν τη φορολόγηση. Έτσι προκαλούν πάντοτε δημοσιεύματα σαν αυτά που αποκάλυψαν ότι η Apple, με κέρδη 70 δισεκατομμυρίων ευρώ την τελευταία τριετία[2], δεν πλήρωσε για το ίδιο διάστημα ούτε ένα από αυτά για φόρο σε οποιαδήποτε χώρα.

Το σημείο που αξίζει να εστιάσουμε, στα πλαίσια των μελετών του χώρου, δεν είναι η απληστία των επιχειρήσεων, αλλά ο καθοριστικός ρόλος της γεωγραφίας στο σημερινό χρηματοπιστωτικό σύστημα και ειδικά στους μηχανισμούς της φοροδιαφυγής. Αυτό που διακατέχει τη διακήρυξη του Λοχ Έρν, όπως και την πλειοψηφία των συζητήσεων στις ΗΠΑ και την Ευρώπη, είναι ότι οι φορολογικοί παράδεισοι είναι εξωτικά νησιά και όλο το σύστημα των offshore είναι στα όρια, ίσως και έξω από το παγκόσμιο σύστημα. Αυτό που αποκρύβουν, ο κυρίαρχος πολιτικός λόγος και οι περισσότερες οικονομικές αναλύσεις, είναι ότι είναι εντελώς απαραίτητα για τη λειτουργία του συστήματος.

Σε φορολογικούς παραδείσους λιμνάζουν σήμερα τα 2/3 του παγκόσμιου πλούτου. Η αποφυγή των φόρων είναι μια μόνο από τις ιδιότητες των τόπων αυτών. Ένας πιο ολοκληρωμένος ορισμός θα ήταν ότι αποτελούν τόπους που «επιδιώκουν να προσελκύσουν δραστηριότητες προσφέροντας πολιτικά σταθερές διευκολύνσεις προκειμένου να βοηθήσουν φυσικά ή νομικά πρόσωπα να παρακάμψουν τους κανόνες, τους νόμους, και τους κανονισμούς που ισχύουν σε άλλες επικράτειες» (Shaxson, 2011). Είναι δηλαδή εξ ορισμού «εδάφη εξαίρεσης», καθώς ο σκοπός τους είναι να εξαιρούνται από κανονισμούς και ρυθμίσεις που ισχύουν έξω από αυτούς. Εκτός από τη χαμηλή ή μηδαμινή φορολογία, παρέχουν πλήρη εχεμύθεια και απόκρυψη πληροφοριών, διαχωρισμό και ειδικά προνόμια στους μη μόνιμους από του μόνιμους κατοίκους, έχουν υπερμεγέθη και ανεξάρτητο από την τοπική οικονομία χρηματοπιστωτικό τομέα και εγγυώνται νομικά την απόλυτη εξουσία του κεφαλαίου εντός του πολιτικού συστήματος. Για το λόγο αυτό, μια ορθότερη έννοια θα ήταν «επικράτειες εχεμύθειας». 

Τα εδάφη οικονομικής εξαίρεσης λοιπόν είναι εδάφη που δεν ακούς, δε βλέπεις και δε μιλάς.

Συνήθως, οι επικράτειες εχεμύθειας, γίνονται αντιληπτές ως τόποι που ουσιαστικά δεν υπάρχουν, σαν μαύρες τρύπες στον παγκόσμιο χάρτη, ή σαν τραπεζικοί λογαριασμοί. Για τον Shaxson είναι το «κάπου αλλού που γίνεται πουθενά». Όμως, πουθενά δεν είναι πουθενά. Αντιθέτως κάθε επικράτεια, είναι ένας συγκεκριμένος τόπος, και με την απόλυτη διάστασή του, όπου καθόλου τυχαίες δεν είναι η τοποθεσία και οι λειτουργίες του.

Η παγκόσμια γεωγραφία των φορολογικών παραδείσων

Σήμερα, υπάρχουν πάνω από 60 περιοχές που μπορούν να χαρακτηριστούν ως επικράτειες εχεμύθειας. Η γεωγραφική τους κατανομή αλλά και η ιστορική τους διαδρομή έχει τεράστια σημασία. Χωρίζονται σε τρείς βασικές κατηγορίες, πέραν των μεμονωμένων κρατών. Στην πρώτη συγκαταλέγονται ευρωπαϊκά κράτη όπως το Λουξεμβούργο, το Λιχτενστάιν, αλλά και η Ολλανδία, πιο πρόσφατα η Μάλτα κ.α. Σημαντικότερη όλων η Ελβετία, «ο κηπάκος μέσα στη ματωμένη έρημο», που «ποτίζεται με το αίμα μας που χύνεται καταμεσής στην έρημο», όπως έγραφε ο Hikmet (στο Ζιγκλέρ, 1976), με ένα πανίσχυρο τραπεζικό  σύστημα, που από το δέκατο έβδομο αιώνα αποτελεί το θησαυροφυλάκιο των Ευρωπαϊκών ελίτ. Εκτινάσσεται κατά τον δέκατο ένατο και εικοστό αιώνα, και ειδικά κατά τη διάρκεια πολεμικών συρράξεων (είναι γνωστή η μαύρη ιστορία της που ξέπλενε τον πλούτο του Χίτλερ, Ziegler, 2007).  Με συνταγματικά κατοχυρωμένη ουδετερότητα και καθοριστική τη γεωγραφική της θέση, είναι η πρώτη χώρα που κατοχυρώνει το τραπεζικό απόρρητο.

Η δεύτερη κατηγορία περιλαμβάνει το βρετανικό δίκτυο, με πάνω από το 60% των φορολογικών παραδείσων και κέντρο το Σίτι του Λονδίνου. Μέχρι τη δεκαετία του ’70, σε αντιπαράθεση με το κράτος – κατά την περίοδο των περιορισμών του κεϋνσιανισμού- και από τότε και μετά σε συνεργασία, οι τράπεζες του Σίτι συγκρότησαν το δίκτυο που ουσιαστικά κατοχύρωσε το νέο ρόλο του Λονδίνου στην μετα-αποικιακή εποχή. Επεκτείνεται σε τρεις άξονες. Στον πρώτο περιλαμβάνονται τα κοντινά νησιά των Εξαρτημένων Εδαφών του Στέμματος, στον δεύτερο, μικρά νησιωτικά κράτη, πλήρως ελεγχόμενα από την Αγγλία αλλά με τυπική πολιτική ανεξαρτησία και στον τρίτο, κράτη με ιστορικές σχέσεις αλλά έξω από την άμεση επιρροή, όπως το Χονγκ Κόνγκ, η Σιγκαπούρη και η Κύπρος.

Τρίτη κατηγορία, το δίκτυο δορυφόρων των ΗΠΑ, με ιστορία πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, και χαρακτηριστικότερο τον Παναμά. Ωστόσο, στα μεταπολεμικά χρόνια, η πολιτική του αμερικάνικου κράτους ήταν πιο ισχυρή απέναντι στους φορολογικούς παραδείσους. Όταν εισήλθε ενεργά στις offshore δραστηριότητες, αποφάσισε να εσωτερικοποιήσει τη διαδικασία, μέσα από ρυθμίσεις για συγκεκριμένες πολιτείες. Έτσι, μερικοί από τους σημαντικότερους φορολογικούς παραδείσους του κόσμου, βρίσκονται σήμερα στο έδαφος των ΗΠΑ, στις πολιτείες του Ντέλαγουερ, του Γουαϊόμινγκ, της Νεβάδα, της Φλόριντα κ.α. Υπάρχουν και υπεράκτια εδάφη, όπως οι Αμερικάνικες Παρθένοι νήσοι, οι νήσοι Μάρσαλ, και παραμένουν σημαντικά τα κέντρα της Λιβερίας και κυρίως του Παναμά.

Οι 20 αναπτυσσόμενες χώρες με τη μεγαλύτερη έξοδο κεφαλαίου

Τα δίκτυα αλληλοσυνδέονται και ανταγωνίζονται. Ωστόσο για να περιοριστεί ο ανταγωνισμός, με τρόπο παρόμοιο με τον έλεγχο των γειτονιών από συμμορίες,  υπάρχουν συχνά διαφορετικοί ρόλοι, με διαφορετικές επικράτειες να «ειδικεύονται» σε ιδιαίτερες διαδικασίες, άλλες να λειτουργούν ως αγωγοί κ.ά. Σημαντικό ρόλο, βέβαια παίζει και η γεωγραφική θέση, με την Ελβετία να εξυπηρετεί πρώτα τους γείτονες Γερμανούς, Γάλλους και Ιταλούς, το Μαυρίκιος την Ινδία και την Αφρική, το Χονγκ Κόνγκ και η Σιγκαπούρη την Κίνα.

3. ΕΙΔΙΚΕΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΖΩΝΕΣ (Ε.Ο.Ζ.)

«Είμαι της άποψης ότι πρέπει να επιτρέψουμε σε κάποιες περιφέρειες, κάποιες επιχειρήσεις, κάποιους εργάτες και αγρότες που εξαιτίας της σκληρής δουλειάς πέτυχαν καλά αποτελέσματα, να επιβραβεύονται περισσότερο και να βελτιώσουν τις συνθήκες ζωής τους.» Τα παραπάνω λόγια εκφωνήθηκαν από τον Den Xiaoping (στο Yeung, 2009), ηγέτη του Κομμουνιστικού Κόμματος της Κίνας, το 1978 και συνδέονταν με την έναρξη της διαδικασίας «ανοίγματος» της κινέζικης οικονομίας στην ελεύθερη αγορά. Λίγους μήνες αργότερα, στις παραλιακές επαρχίες Γκουαντόνγκ και Φουτζιάν, στα σύνορα με το Χόνγκ Κόνγκ, θα υιοθετηθούν ειδικοί κανονισμοί για το διεθνές εμπόριο και μέσα στο 1980 θα σχεδιαστούν σε αυτές τέσσερις ΕΟΖ. Δεν ήταν οι πρώτες, ωστόσο ο ταυτόχρονος σχεδιασμός από το κράτος και η τεράστια έκταση και εξάπλωσή τους αποτέλεσαν τομή. Οι φορολογικοί παράδεισοι εκφράζουν ειδικές ζώνες προορισμένες για το χρηματιστικό κεφάλαιο, οι ΕΟΖ λειτουργούν κυρίως για τις ανάγκες του παραγωγικού κεφαλαίου.

Ιστορικά, κάποιος θα έπρεπε να ανατρέξει αρκετά πίσω για να βρει την προϊστορία των ελεύθερων ζωνών, αρχικά με τη μορφή του ελεύθερου εμπορίου, σε περιπτώσεις όπως της Τεργέστης ή του Γιβραλτάρ τον 18ο αιώνα, και αργότερα, στη Σιγκαπούρη και το Χόνγκ Κόνγκ, στο λιμάνι του Αμβούργου, στην Ισπανία, στη Σανόν της Ιρλανδίας. Παρόλα αυτά, η ραγδαία εξάπλωση των ΕΟΖ και η μετατροπή τους σε παγκόσμιο πρότυπο ανάπτυξης και εκτεταμένης παραγωγής, έχει τις βάσεις της στη δεκαετία του ’70 και του ’80 και συνδέεται με τη συνολική στροφή στην παγκόσμια οικονομία και πολιτική.

Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα (FIAS, 2008) διακρίνουμε διαφορετικές μορφές,  ζώνες εξαγωγών και ελεύθερου εμπορίου, λιμάνια, αστικές περιοχές, μεμονωμένα εργοστάσια. Όπως περιγράφεται σε ένα τόμο – επίσης υπό την αιγίδα της ΠΤ- (Farole, 2011) με τη λέξη ΕΟΖ κάποιος μπορεί να φαντάζεται ένα περίφραχτο βιομηχανικό κτίριο μιας φοροδιαφεύγουσας πολυεθνικής με εργάτες να δουλεύουν σε απάνθρωπες συνθήκες, κάποιος άλλος «το θαύμα της Σενζέν», μιας κοσμοπολίτικης πόλης που από ένα μικρό παραθαλάσσιο χωρίο έφτασε στα 14 εκατομμύρια κατοίκους και κάποιος τρίτος τα λιμάνια του Ντουμπάι και της Σιγκαπούρης. Και τα τρία θα ήταν ακριβείς περιγραφές.

Οι περιγραφές αυτές δεν είναι αντιφατικές. Γιατί το βασικό χαρακτηριστικό των ΕΟΖ δεν είναι η τελική τους μορφή αλλά η λογική που τις διέπει. Πρόκειται για εδάφη διαφορετικών μεγεθών, ειδικά προσδιορισμένα για να αποτελούν εξαίρεση, για να μην ισχύει εντός τους ότι ισχύει έξω. Στις περισσότερες περιπτώσεις είναι μεγάλες εκτάσεις που τα εκάστοτε κράτη ουσιαστικά αφαιρούν από το έδαφός τους και τις παραχωρούν ως τόπους προσέλκυσης επενδύσεων. Συχνά αναλαμβάνουν τα ίδια και το κόστος των υποδομών, ενώ στα οφέλη για τις επενδύσεις συμπεριλαμβάνονται η αποφυγή της φορολόγησης τόσο στα έσοδα όσο και στα προϊόντα, η εξαίρεση από κάθε εργασιακή νομοθεσία, η παράκαμψη όλων των περιορισμών για τη σύσταση και λειτουργία επιχειρήσεων, η άμεση πρόσβαση σε πόρους, η λειτουργία offshore δραστηριοτήτων και συνολικά η πλήρης ελευθερία. Συνήθως σχεδιάζονται σε σημεία που εξυπηρετούν τις ανάγκες μεταφοράς εμπορευμάτων και σύνδεσης με διεθνή διαμετακομιστικά δίκτυα.

Εξαιτίας αυτών των χαρακτηριστικών τους, ήταν αναμενόμενο από την πρώτη στιγμή να προσελκύσουν το μεγαλύτερο μέρος των ξένων επενδύσεων. Μέσα σε μια χρονιά από την ίδρυσή τους, συγκέντρωσαν το 60% των συνολικών ξένων επενδύσεων στην Κίνα. Λίγα χρόνια αργότερα, το παράδειγμα τους επεκτάθηκε και σε πολλές άλλες περιοχές στη χώρα. Το πρότυπο της Κίνας δεν είναι το μόνο. Στην Ινδία, ΕΟΖ είχαν δημιουργηθεί από πριν. Στη βάση ενός παρόμοιου μοντέλου είχαν οριστεί μεγάλες εκτάσεις. Ωστόσο, η μη ικανοποιητική εξέλιξή τους, οδήγησε το 1981 στην εφαρμογή κάτι διαφορετικού. Πλέον, δε χρειάζονταν να είναι συγκεντρωμένες σε clusters, επιχειρηματικά συμπλέγματα μεγάλων εκτάσεων. Δημιουργήθηκαν οι Μονάδες Εξαγωγικού Προσανατολισμού, μίνι-ΕΟΖ, που προσέλκυσαν το μεγαλύτερο μέρος των επενδύσεων και σήμερα είναι πάνω από 2500. Ο βαθμός ελευθερίας είναι μεγαλύτερος και μπορεί κάθε εργοστάσιο, ακόμα και μια μεσαία εγχώρια επιχείρηση να αιτηθεί για τη μετατροπή της. Ένα διαφορετικό μοντέλο, εφαρμόζεται από το 1980 στον Μαυρίκιο. Σε αντίθεση με τις γεωγραφικά καθορισμένες ζώνες, ολόκληρη η χώρα είναι ουσιαστικά ΕΟΖ, καθώς η έννοια των ζωνών δεν περιλαμβάνει εδάφη αλλά σχεδόν όλους τους σημαντικούς οικονομικούς τομείς.

Με την πάροδο των χρόνων, το μοντέλο των ΕΟΖ επεκτάθηκε σε όλο και μεγαλύτερα κομμάτια της Ασίας, της Βόρειας Αφρικής και της Λατινικής Αμερικής. Ιδιαίτερα πρόσφορο έδαφος δημιούργησε η πτώση του «υπαρκτού σοσιαλισμού» και έτσι πολλές χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, είδαν στο έδαφος τους τη δημιουργία τέτοιων ζωνών.

Το πιο χαρακτηριστικό στοιχείο είναι η υπερεκμετάλλευση της εργατικής τάξης. Δεν είναι το μοναδικό, καθώς και οι ΕΟΖ, είναι ιδιαίτερες επικράτειες εχεμύθειας. Ωστόσο ο βασικός στόχος που επιτελούν είναι η εξασφάλιση της όσο το δυνατόν μεγαλύτερης, ανεμπόδιστης απόσπασης υπεραξίας. Διαρκή είναι τα δημοσιεύματα για τους πενιχρούς μισθούς, τα εξοντωτικά ωράρια, τα κλουβιά που κατοικούν οι συνήθως γυναίκες και μετανάστριες, σε αυτά τα στρατόπεδα συγκέντρωσης εργασίας και λόγω χώρου δε θα επεκταθούμε. Αποτελεί βεβαίως θλιβερή εξέλιξη για την ανθρωπότητα η γενικευμένη επιστροφή στις συνθήκες της εργατικής τάξης της Αγγλίας του Ένγκελς (1974), καθώς «οι Ειδικές Οικονομικές Ζώνες της Γκουαντόνγκ και της Σαγκάης θυμίζουν αλλόκοτα το Μάντσεστερ και τη Γλασκόβη της δεκαετίας του 1840». (στο Eagleton, 2012).

4. ΕΛΛΑΔΑ, ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΕΔΑΦΗ ΕΞΑΙΡΕΣΗΣ.

Η συζήτηση για τις ΕΟΖ, αναθερμάνθηκε τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα, καθώς υποστηρίζεται συχνά ότι θα μπορούσαν να αποτελέσουν ένα μοντέλο προσέλκυσης επενδύσεων. Πριν περίπου ενάμιση χρόνο, ο Μάρτιν Σούλτς, τοποθετήθηκε υπέρ της δημιουργίας ΕΟΖ, καθώς «οι περικοπές από μόνες τους δε φέρνουν ανάπτυξη». Λίγες μέρες αργότερα, ο υπουργός Ανάπτυξης Κ. Χατζηδάκης, επισημοποίησε τη θέση της ελληνικής κυβέρνησης κάνοντας λόγο για «Ζώνες με ειδικά φορολογικά και διοικητικού χαρακτήρα κίνητρα». Νωρίτερα, ο Πέτρος Τατούλης πρότεινε να γίνει ολόκληρη η Πελοπόννησος, της οποίας είναι περιφερειάρχης, μια ΕΟΖ. Το ιδιωτικό «Χρηματοοικονομικό Φόρουμ της Θράκης» προσπαθεί διαρκώς να πιέσει υπέρ της υιοθέτησης μιας τέτοιας απόφασης στην περιοχή. Μάλιστα, ο βουλευτής Έβρου Γεροντόπουλος, δήλωνε με βεβαιότητα ότι οι ΕΟΖ θα λειτουργούν με «νόμους Ελλάδας, όχι Βουλγαρίας και Ρουμανίας», πράγμα που βέβαια αντιτίθεται στην ίδια τη φύση τους.

Η συζήτηση έχει ατονήσει τους τελευταίους μήνες. Πιθανότατα, λόγω του διεθνούς ανταγωνισμού, να απομακρύνεται από το άμεσο μέλλον ο χαρακτηρισμός  συγκεκριμένων περιοχών ως ΕΟΖ, αν και αυτό είναι αμφίβολο, μιας και οι προτάσεις διαρκώς επανέρχονται, όπως για παράδειγμα στην έκθεση του Οκτωβρίου του 2013 από το Γερμανικό Ινστιτούτο Οικονομικών ερευνών (DIW, 2013). Μορφή ΕΟΖ, ωστόσο, είναι οι ελεύθερες ζώνες στα λιμάνια του Πειραιά, του Ηρακλείου καθώς και της Θεσσαλονίκης, με μια ιστορία από τη δεκαετία του 1920[1]. Τα εδάφη αυτά διευκολύνουν κατά κύριο λόγο τελωνειακά τα εμπορεύματα. Όπως ορίζονται από το νόμο για τη «Βελτίωση του Επιχειρηματικού Περιβάλλοντος» (Απρίλης, 2012) «οι ελεύθερες ζώνες και οι ελεύθερες αποθήκες αποτελούν τμήματα του τελωνειακού εδάφους της χώρας, διακριτά από το υπόλοιπο τελωνειακό έδαφος, όπου εμπορεύματα τρίτων χωρών που αποτίθενται σε αυτές θεωρούνται ως προς την εφαρμογή των εισαγωγικών δασμών, φόρων και μέτρων εμπορικής πολιτικής ως μη ευρισκόμενα στο τελωνειακό έδαφος της χώρας».

Μια διαφορετική περίπτωση είναι η Διασυνοριακή Ελεύθερη Βιομηχανική Ζώνη Οικονομικών Συναλλαγών (Δ.Ε.Β.Ζ.Ο.Σ.) στο Ορμένιο του Έβρου. Πρόκειται για μια έκταση 600 στρεμμάτων, κοντά στα σύνορα με την Βουλγαρία και την Τουρκία, η οποία καθορίστηκε ως Βιοτεχνικό Πάρκο (ΒΙΟΠΑ) το 2000 και το 2003 ως Ελεύθερη Ζώνη τύπου Ι, δηλαδή με βασικό στόχο την αποθήκευση εμπορευμάτων. Στην ιστοσελίδα της Δ.Ε.Β.Ζ.Ο.Σ., υποστηρίζεται ότι ο στόχος είναι η εγκατάσταση επιχειρήσεων σε ένα πολύ ευρύτερο φάσμα επιχειρήσεων που σχετίζεται με τη μεταποίηση, τα logistics, την εμπορία  και παροχή υπηρεσιών.  Παρόλα αυτά, δεν έχει προχωρήσει κάποιο έργο, και το μόνο που παρατίθεται είναι κάποιες φωτογραφίες της περιοχής και τρισδιάστατα μελλοντικά σχέδια. Εντύπωση και σχετικές αντιδράσεις προκάλεσε το γεγονός, ότι ενώ δέκα χρόνια δεν υπήρχαν εξελίξεις, το 2012, ο υπουργός ΠΕΚΑ Γ. Παπακωνσταντίνου και ο αναπληρωτής υπουργός Ανάπτυξης, Σ. Ξυνίδης, υπέγραψαν την ανανέωση της άδειας και την έγκριση της μελέτης περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Η προοπτική της εν λόγω ζώνης είναι ακόμα άγνωστη. Ο πρόεδρός της, σε τηλεφωνική επικοινωνία, υποστήριξε ότι για την καθυστέρηση, υπεύθυνη είναι η γραφειοκρατία του ελληνικού κράτους.

Η COSCO στον Πειραιά

Παρότι, επομένως, η ύπαρξη τέτοιων εδαφών προηγείται της κρίσης, τα τελευταία χρόνια δημιουργείται μια νέα κατάσταση. Η χώρα βιώνει ένα καθεστώς «μόνιμης εξαίρεσης», που έχει εκφάνσεις και σε περιπτώσεις «εδαφών εξαίρεσης» όπως τα στρατόπεδα συγκέντρωσης μεταναστών, οι πληθαίνουσες  ανά τη χώρα  Μανωλάδες, αλλά και περιπτώσεις όπως η Cosco στον Πειραιά. Πιο ανησυχητική είναι η υπόθεση της μετατροπής ολόκληρης της χώρας σε ένα έδαφος εξαίρεσης, όπου οι νομικές και θεσμικές εκτροπές έχουν μετατραπεί σε κανόνα και κάθε δημοκρατική κατάκτηση τίθεται υπό αμφισβήτηση. Σε αυτά τα πλαίσια, εκτός από την εκμετάλλευση της εργασίας, εντείνονται και οι διαδικασίες υφαρπαγής της γης και του δημόσιου πλούτου.

Συνθήκες κατοίκησης – Μανωλάδα

Ο Αλαίν Μπαντιού (2013), χρησιμοποιεί τον όρο «zonage», κατάτμηση σε ζώνες, για να περιγράψει τη νέα φάση των ιμπεριαλιστικών πρακτικών. Είναι ένας ιμπεριαλισμός της καταλήστευσης και της αποδιοργάνωσης παρά της αποικιοκρατίας. Αυτό που επιχειρείται στον Ευρωπαϊκό Νότο και ειδικά στην Ελλάδα, είναι μια προσπάθεια με λιγότερο βίαιο τρόπο μεταφοράς αυτού του μοντέλου στην Ευρώπη, για τις «αναγκαιότητες που επιβάλλει η κρίση». «Χάρη σε αυτές τις ιδιαίτερες συνθήκες επιτυγχάνεται η ανεμπόδιστη εξάπλωση της λεηλασίας σε συνθήκες … που οι λαοί δεν διαθέτουν πια κανένα μέσο για να συγκροτήσουν μια δική τους αντίληψη των πραγμάτων. Οι παραδοσιακές αρχές της οργάνωσης, της εκπροσώπησης και της διαπραγμάτευσης … σιγά σιγά υποσκάπτονται ολοκληρωτικά σε αυτήν τη διάταξη.» 

5. ΕΔΑΦΗ ΕΞΑΙΡΕΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΙΣΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ 

Ακόμα και στο παράδειγμα της Ελλάδας, αναγνωρίζουμε ένα μοτίβο. Ο συγκεκριμένος τόπος που λειτουργεί ως «εξαίρεση», μετασχηματίζει τον «κανόνα». Η «εξαίρεση» της Ελλάδας επηρεάζει όλη την Ευρώπη και τον κόσμο. Στις περιπτώσεις που μελετήθηκαν,  στο έδαφος της στασιμότητας και της κρίσης του ’70 και του ’80, επιλέχθηκαν συγκεκριμένες χώρες και περιφέρειες, στις οποίες οι παρακάμψεις των ισχυόντων νομοθεσιών θα λειτουργούσαν για το μετασχηματισμό όχι μόνο των συνθηκών «εντός» των εδαφών εξαίρεσης, αλλά κυρίως «εκτός». Η σημαντικότερη συνεισφορά των επικρατειών εχεμύθειας ήταν η αμφισβήτηση των αυστηρών χρηματοοικονομικών κανονισμών της κεϋνσιανής περιόδου που προηγήθηκε της συνολικής απορρύθμισης. Αντίστοιχα, οι ΕΟΖ, δημιούργησαν ένα υπόδειγμα που ταχύτατα λειτούργησε σα μοχλός πίεσης για την ευρύτερη συρρίκνωση των εργατικών δικαιωμάτων. Στη διαρκή κούρσα του ανταγωνισμού για την προσέλκυση επενδύσεων, πόλεις και περιφέρειες παρέχουν ολοένα και μεγαλύτερη ελευθερία στο κεφάλαιο. Έτσι, ίσως η Ελλάδα σήμερα με άλλες χώρες του Ευρωπαϊκού Νότου, είναι όχι μόνο ένα εργαστήρι ακραίων πολιτικών λιτότητας, με στόχο την αλλαγή σε πανευρωπαϊκή και παγκόσμια κλίμακα, αλλά και μετασχηματισμού της εξαίρεσης σε κανόνα.

Στη μνημειώδη «Εποχή των Άκρων», ο Hobsbawm (2006) γράφει ότι «δημιουργείται μια “παγκόσμια” οικονομία, που στην πραγματικότητα δεν έχει συγκεκριμένη εδαφική βάση. Τρεις πτυχές της διεθνοποίησης αυτής ξεχωρίζουν ιδιαίτερα: οι διεθνικές εταιρείες (γνωστές ως “πολυεθνικές”), ο νέος διεθνής καταμερισμός εργασίας, και η εμφάνιση και άνοδος των χρηματοδοτικών “εξωεδαφικών παραδείσων”». Και οι τρείς, σχετίζονται απόλυτα με τα εδάφη εξαίρεσης, όμως όπως προσπάθησα να περιγράψω, όχι μόνο δεν είναι α-χωρικά, αλλά έχουν πολύ ισχυρή εδαφική βάση. Έτσι, οι «καταστάσεις οικονομικής εξαίρεσης», χωρικοποιούνται σε «εδάφη οικονομικής εξαίρεσης», που παίζουν σημαντικό ρόλο στην παγκόσμια άνιση ανάπτυξη.

6. ΕΠΙΛΟΓΟΣ. Για μια εξαίρεση στην εξαίρεση.

Μια από τις κριτικές στη συζήτηση για την κατάσταση εξαίρεσης, είναι ότι δίνει λίγη προσοχή στις αντιστάσεις. Φαντάζει σαν η απόλυτη εξουσία του κυρίαρχου να διαιωνίζεται αταλάντευτη και απυρόβλητη. Πολλές φορές μένει στην αφάνεια, η προσπάθεια, η εξαίρεση να σταματήσει, να νικηθεί, να αντιστραφεί. Οι ΕΟΖ, εξ ορισμού, οφείλουν να εξαλείφουν το βασικό εχθρό, την ταξική πάλη. Όμως αυτή ποτέ δεν εξαλείφεται κι έτσι βλέπουμε την Κίνα και άλλες χώρες να κλονίζονται από απεργίες και συγκρούσεις  (Lee, 2007).  Και στη χώρα μας, λίγα θα έχουμε προσφέρει αναμένοντας ή και κατανοώντας τα μελλούμενα αν αυτό δε συμβάλλει για την αποτροπή τους. Άλλωστε, η 8η θέση για τη φιλοσοφία της ιστορίας, του Benjamin (1983) , είναι σαφής:

«Η παράδοση των καταπιεσμένων μας διδάσκει ότι η «κατάσταση εκτάκτου ανάγκης» που ζούμε αποτελεί τον κανόνα. Οφείλουμε να προσεγγίσουμε μια αντίληψη της ιστορίας, που να αντιστοιχεί στο παραπάνω. Θα αντιμετωπίσουμε τότε σαν καθήκον την προώθηση της πραγματικής κατάστασης εκτάκτου ανάγκης και θα βελτιωθεί έτσι η θέση μας στον αγώνα κατά του φασισμού.»

7. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αθανασίου Α., 2012. Η κρίση ως κατάσταση «έκτακτης ανάγκης», Σαββάλας, Αθήνα

Ζίγκλερ, Ζ., 1976. Μια Ελβετία ανωτέρα πάσης υποψίας, Αργώ, Αθήνα

Μπαντιού Α., 2013. “Η Ελλάδα, οι νέες ιμπεριαλιστικές πρακτικές και η επανεπινόηση της πολιτικής”, εφ. Εποχή, 12.5.2013

Μπένγιαμιν Β., 1983. Θέσεις για τη φιλοσοφία της ιστορίας. Ο σουρρεαλισμός. Για την εικόνα του Προύστ, Ουτοπία, Αθήνα

Σπουρδαλάκης Μ., 2013. “Η χώρα σε «κατάσταση εξαίρεσης»”, εφ. Ελευθεροτυπία, 13.11.2011

Σωτήρης Π., 2013. “«Κατάσταση εξαίρεσης» ή οργανική κρίση;”, Εκτός Γραμμής, 31.

Agamben G., 2007. Κατάσταση Εξαίρεσης, Πατάκη, Αθήνα

Eagleton T., 2012. Γιατί ο Μάρξ είχε δίκιο, Πατάκης, Αθήνα

Engels, Fr., 1974. Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία, Μπάϋρον, Αθήνα

Farole T, Akinci G., 2011. Special Economic Zones. Progress Emerging Challenges and Future Directions, The World Bank, New York

FIAS, 2008. Special Economic Zones Performance. Lessons learned and implications, The World Bank Group, Washington

DIW, 2013, Die Schuldenkrise im Euroraum – Entstehung, Entwicklung und wirtschaftspolitische Handlungsoptionen, Vierteljahrshefte zur Wirtschaftsforschung 2013, 82,2.

Gregory D., 2006. “The Black Flag : Guantanamo Bay and The Space of Exception”, Geografiska Annaler: Series B, 88(4), 405–427.

Hobsbawm E., 2006. Η Εποχή των Άκρων, Θεμέλιο, Αθήνα

Lee C. K., 2007. Against the Law. Labor Protests in China’s Rustbelt and Sunbelt, University of California Press, Berkeley and Los Angeles

Schinkel W., Van Den Berg M., 2011. “City of Exception: The Dutch Revanchist City and the Urban Homo Sacer”, Antipode, 43(5), 1911–1938.

Shaxson N., 2011. Offshore, Τα νησιά των θησαυρών, Παπαδόπουλος, Αθήνα

Smith N. 1984. Uneven Development: Nature, Capital, and the Production of Space, Basil Blackwell, Oxford.

Yeung Y., Lee J., Kee G., 2009. China’s Special Economic Zones at 30, Eurasian Geography and Economics, 50(2), 222–240.

Ziegler J., 2007. Η Ελβετία, ο Χρυσός και οι Νεκροί, Παπαζήση, Αθήνα

[1] Ολόκληρη η διακήρυξη εδώ: http://www.whitehouse.gov/the-press-office/2013/06/18/lough-erne-declaration

[2] Βλ. ενδεικτικά το άρθρο στο BBC: http://www.bbc.co.uk/news/business-22607349

[3] Βεβαίως στην Ελλάδα, υπάρχει μια μακρά ιστορία διαφορετικών μορφών ειδικών ζωνών, όπως π.χ. οι τόποι εξορίας, η Επιτηρούμενη ζώνη στη Βόρεια Ελλάδα από το 1936, ακόμα και οι νομοθεσίες κινήτρων

Πηγή: ΑΚΕΑ