O ανθρωπολογικός τύπος του ύστερου καπιταλισμού

O ανθρωπολογικός τύπος του ύστερου καπιταλισμού

του Γ. Κοκκινάκου

Ποτέ άλλοτε το παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα δεν είχε τόση εντροπία, αλλά και ποτέ ίσαμε τώρα δεν υπήρχε αυτή η ηγεμονία της ιδεολογίας του καπιταλισμού στην κοινωνία. Πραγματικά το καπιταλιστικό φανταστικό έχει καταλάβει και κυριαρχεί στο μυαλό και στην καρδία του σύγχρονου ανθρώπου.

Οι άνθρωποι πλέον δεν ονειρεύονται, δε ζητούν ένα άλλο σύστημα πιο ανθρώπινο και πιο ελεύθερο, δεν έχουν κανένα όραμα για μια άλλου τύπου κοινωνική οργάνωση. Μέσα ακόμα και από την κρίση του καπιταλισμού , δεν αναδύεται ο άνθρωπος του μέλλοντος όπως συνέβαινε σ όλες τις παλαιότερες κοινωνίες σε κρίση. Ο καπιταλισμός ιδιαίτερα με την κατάρρευση του «υπαρκτού σοσιαλισμού» – ή του κρατικού καπιταλισμού καλύτερα – έγινε πιο επιθετικός αλλά και ο πλανήτης πιο ασταθής και πιο ανισσόροπος. Η πρόβλεψη του Κέυνς ότι μέσω του καπιταλισμού όλες οι ανάγκες του ανθρώπου θα ικανοποιούνται –έτσι έλεγε το 1928-με ένα μικρό μόνο μέρος της εργασιακής του απασχόλησης για να ικανοποιηθεί ο παλαιός Αδάμ μέσα μας , όχι μόνο δεν ίσχυσε αλλά δείτε πως είναι ο κόσμος σήμερα.

Η παγκόσμια κρίση πλέον , ιδιαίτερα μετά την επικράτηση των νέων τεχνολογιών και με τα απίστευτα παίγνια γεωστρατηγικής, δεν ξέρουμε καν πως θα ελεγχτεί. Ο κόσμος πλέον και όχι μόνο οι χώρες που βρίσκονται σε κρίση έχει γίνει αβέβαιος.

Ο καπιταλισμός πριν φανερώσει τα αδιέξοδα του, κατέστρεψε τον ψυχισμό των ανθρώπων , διαμόρφωσε ένα νέο ανθρωπολογικό τύπο.

Και επειδή  όταν κανείς θέλει δροσερό, γάργαρο νερό να πιει για να ξεδιψάσει πρέπει να πάει στην πηγή την λαλέουσα ακούστε ένα απόσπασμα:

«ότι κατάφεραν οι ταξικές κοινωνίες μέσα στα τελευταία 2500 χρόνια δεν το κατάφεραν οι κοινωνίες των γενών 7500-8000 πριν.

Κατάφεραν δηλαδή να καταστρέψουν ό,τι καλό, υψηλό και ευγενές έχει το ανθρώπινο είδος εις βάρος ενός μόνο χαρακτηριστικού του, της λαιμαργίας. Αλλά αυτό δεν θα το κατάφερναν ποτέ αν δεν έπεφτε θεραπαινίδα στην ποδιά τους η Επιστήμη και κατά περιόδους και η Τέχνη»

Το απόσπασμα είναι από την «Καταγωγή της Οικογένειας» του Ένγκελς και έχει γραφεί πριν 150 και πάνω χρόνια την εποχή του πρώιμου καπιταλισμού. Σήμερα δεν θα χρειαζόταν σχεδόν τίποτα επιπλέον για να περιγράψει και να εξηγήσει το γιατί, για την κατάσταση που έχει περιέλθει η κοινωνία και ο άνθρωπος. 

Ο καπιταλισμός πως κατάφερε να διαμορφώσει αυτόν τον ανθρωπολογικό τύπο; Έναν  άνθρωπο μοναχικό, νευρωτικό, φοβικό και φοβισμένο αλλά και ατομιστή, επιθετικό, λαίμαργο, αποθηκευτικό καταναλωτικό και ενεργοβόρο; Καριερίστα, αμοραλιστή, εγωιστή, αμετροεπή, ασεβή με τη φύση και το περιβάλλον ανταγωνιστικό; έναν άνθρωπο «κάτοικο του εγώ» και απηνή  διώκτη του «εμείς»  έναν άνθρωπο που ακόμα και στη σημερινή γενική καταστροφή, διατηρεί μια ψευδαισθητική πιθανότητα ατομικής διαφυγής; Σε μια πρόσφατη έρευνα οι πολίτες σκόραραν σαν υπέρτατη αξία την οικογένεια. 

Με σωστή ανάγνωση της έρευνας προκύπτει η αποθέωση του ατομισμού.

Πώς λοιπόν, με ποιους μηχανισμούς, ανεδύθη και συγκροτήθη ως υποκείμενο, το σημερινό υβρίδιο ανθρώπου; Η σημερινή εκτρωματική μορφή του ανθρώπινου όντος; Κατ’ αρχάς υπάρχει ένα πρώτο ερώτημα. Γιατί ο σημερινός άνθρωπος αποτελεί ένα ανθρώπινο υβρίδιο. 

Η εξήγηση είναι προφανής. 

Ο καθένας μας πρέπει να σκεφθεί, ότι ατομικός άνθρωπος δεν υπάρχει. Ο καθένας από μας αν μεγάλωνε έξω από τους άλλους ανθρώπους δεν θα ήταν άνθρωπος αλλά κάτι άλλο. Ο άνθρωπος είναι ο κοινωνικός άνθρωπος. Συγκροτούμαι και συμπληρώνομαι ως άνθρωπος επειδή «κλέβω» από τους άλλους ανθρώπους, απ’ την κοινωνία, από ότι με περιβάλλει. Αυτό το μέρος ο άνθρωπος  δεν πρέπει να το καρπούται  ως ατομικό υποκείμενο. Οφείλει να το επιστρέφει στην κοινωνία. Αυτή είναι η ιστορική και επιστημονική νομιμοποίηση του αιτήματος  μιας κοινωνίας της αλληλεγγύης, του μοιράσματος, της συλλογικότητας, της ευθύνης και της ελευθερίας.

Μιας κοινωνίας που θα επιτρέπει σε κάθε μέλος της να αυτοπραγματώνεται. Δεν την ονομάζω κομμουνιστική, επειδή μετά την περιπέτεια των ιδεών του μαρξισμού με την εφαρμογή του στις ανατολικές χώρες, έχει φορτιστεί αρνητικά ο όρος. Όμως πρόκειται για αυτό το πράγμα.

Ποτέ άλλοτε στην ιστορία δεν κακοποιήθηκε λέξη  —- όπως ο Κομμουνισμός. Ακόμα και ο απολυταρχικός καπιταλισμός της Κίνας σήμερα Κομμουνισμός ονομάζεται. Καμία σχέση δεν έχουν όλες αυτές οι περιπτώσεις και όλες αυτές οι περιπέτειες  με το όραμα του Μαρξ.

«Ο Κομμουνισμός δεν είναι για μας μια κατάσταση πραγμάτων που πρέπει να εγκαθιδρυθεί, ένα ιδεώδες που σ’ αυτό πρέπει να προσαρμοστεί η πραγματικότητα. Ονομάζουμε κομμουνισμό το πραγματικό κίνημα που καταργεί την σημερινή κατάσταση πραγμάτων» έλεγε ο Μαρξ.

Η τερατώδης αντίληψη της ταύτισης του κομμουνισμού με το υπερτροφικό κράτος και της κοινωνίας με το κόμμα ή του πολιτικού του γραφείου, δεν γέννησε το καινούριο αλλά κυοφόρησε και γέννησε ένα τέρας, στο τέλος.

Κοινωνία «ελεύθερων συνεταιρισμένων παραγωγών» ήταν ο κομμουνισμός για τον Μαρξ. Αλλά ας επανέλθουμε στο πώς και στο γιατί του σημερινού ανθρωπολογικού τύπου.

Δυο λύκους έχει μέσα του κάθε άνθρωπος έλεγε ο γερό-Ινδιάνος στον εγγονό του. Τον καλό και τον κακό. Και ποιος κερδίζει παππού; Ρωτά ο εγγονός. Αυτόν που ταΐζεις παιδί μου.

Ο καπιταλισμός λοιπόν τάισε τον κακό λύκο. Και αυτός μεγάλωσε, θέριεψε, υπερίσχυσε. Και ο καλός έμεινε υποδεέστερος, αδύναμος, για τις δουλειές του σπιτιού. Καχεκτικός και απαξιωμένος.

Προσωπικά πιστεύω πως ο κακός λύκος, ο ζωώδης, ο ενστικτώδης άνθρωπος δηλαδή, ως πρώτος γεννηθείς είναι δυνατότερος. Εκ γενετής. Διότι για τους ψυχαναλυτές και ψυχαναλύζοντες έπιασε πρώτος τη θηλή. Κάτι που φαίνεται να γνώριζαν και οι πρώτες αναδιανεμητικές κοινωνίες και οι Αρχαίοι Αθηναίοι στην Αθηναϊκή δημοκρατία.

Ο καλός κυνηγός που έφερνε στην καλύβα το μεγάλο θήραμα-βαριά βιομηχανία της εποχής μας-έπαιρνε ίσο μερίδιο με όλους στη φυλή. Όχι από αλτρουισμό-όπως πιστεύουμε-αλλά από καθήκον, επειδή του το επέβαλε η κοινωνία, παρ’ ότι διεμαρτύρετο.

Οι Αρχαίοι Αθηναίοι είχαν θεσπίσει τον θεσμό των ευθυνών  και των δέκα λογιστών, που κάθε πολίτης που ασκούσε δημόσιο αξίωμα περνούσε απ’ την βάσανο τους.

Απ’ τον Μικρό Ναυτίλο του Ελύτη σας διαβάζω

Σκηνή πρώτη: Κατάκοιτος, με γάγγραινα στο πόδι, ο Μιλτιάδης έχει μεταφερθεί στο δικαστήριο, κι εκεί, με κατάπληξη κι έσχατη αποκαρδίωση ακούει την καταδίκη του.

Σκηνή δεύτερη: Μ’ εγκαρτέρηση, μετά τον εξοστρακισμό του από τους Αθηναίους ο Αριστείδης, ανεβαίνει στο καράβι που θα τον απομακρύνει απ’ την πατρίδα του.

Σκηνή τρίτη: Ο Φειδίας ριγμένος στις φυλακές σαν κακούργος αργοπεθαίνει από γηρατειά και θλίψη.

Σκηνή τέταρτη: Ο Σωκράτης, στο στρώμα της φυλακής μετά την καταδίκη του σε θάνατο πίνει το κώνειο ήρεμος και ξεψυχάει κλπ κλπ

Γι αυτό σήμερα 2500 χρόνια μετά εξακολουθούμε να μελετούμε το φαινόμενο της Αρχαίας Αθηναϊκής δημοκρατίας.

Αλλά εν τω μεταξύ έχομε θεσπίσει το «Νόμο περί ευθύνης υπουργών»  για να κατοχυρωθεί το ακαταδίωκτο σε κάθε λεηλάτη του δημόσιου πλούτου.

Πώς όμως ο σύγχρονος καπιταλισμός-ιδιαίτερα ο ύστερος-μπόρεσε να διαμορφώσει τον ανθρωπολογικό τύπο της κατανάλωσης; Μπόρεσε δηλαδή να διαμορφώσει τον σκελετό του, την σπονδυλική του στήλη; Όλοι καταλαβαίνουμε ότι αν για 5 μήνες σταματήσουν οι άνθρωποι να καταναλώνουν τα «απαραίτητα» ο καπιταλισμός θα καταρρεύσει. Επομένως όποιος θέλει ανατροπή αρκεί να κάνει αυτό. Χωρίς ρητορείες και εσχατολογικές ιδέες ή σωτηριολογικές εξαγγελίες. 

Όμως για να το πούμε στην γλώσσα των μαθηματικών «Δος μοι πα στω και τα γαν κινάσω» έλεγε ο Αρχιμήδης.

Από τη στιγμή που ο καπιταλισμός συνέδεσε την καταναλωτική αγορά όχι με τις πραγματικές ανάγκες αλλά με την επιθυμία των ανθρώπων (εφαρμόζοντας ιδέες της ψυχανάλυσης), ο ξέφρενος καπιταλισμός θα έφτανε στα ύψη, η σπατάλη ενέργειας εκεί που ποτέ δεν είχε φτάσει και τα προϊόντα δεν θα σήμαιναν μόνο κάλυψη στοιχειωδών αναγκών, αλλά θα είχαν  και έχουν  και άλλα ψυχολογικά συμφραζόμενα .

Διότι οι ανάγκες έχουν όρια, οι επιθυμίες είναι ακόρεστες. Το αυτοκίνητο πχ πλέον δεν είναι μόνον μέσο μεταφοράς, αλλά καλύπτει κι άλλες ψυχολογικές ανάγκες, είναι ισχυρό σήμα ευμάρειας, καταξίωσης κλπ. Το ίδιο συμβαίνει με όλα τα αγαθά.

Τα λογικά επιχειρήματα και η λογική αναλυτική σκέψη, τα πολιτικά ενεργήματα και τα στρατηγικά προτάγματα για την κοινωνία, αντικαταστάθηκαν από υποσυνείδητα ορμέμφυτα, εικόνες, επιθυμίες και φαντασιώσεις έτσι όπως ο πολίτης να μην ενεργεί λογικά αλλά συναισθηματικά. Έτσι μπορεί να εξηγήσει κανείς όλη την παθολογία σύζευξης κοινωνίας-αγοράς-πολιτικής.

Ο πλανήτης έχει αρκετό πλούτο για να ικανοποιήσει τις ανάγκες του καθενός, αλλά όχι και την αδηφαγία όλων. Έλεγε ο Μαχάντμα Γκάντι.

Όμως ο καπιταλισμός έχει ανάγκη για να ζει ,την αδηφαγία.

Όλοι διαισθανόμαστε τι θα γίνει σε λίγα χρόνια. Οι επιστήμες και εν μέρει και η τέχνη όπως έλεγε ο Έγκελς αντί να πουν αυτό πρέπει να πουν, βαυκαλίζονται με ιδέες παντοδυναμίας, εμπεδώνοντας στην συνείδηση των ανθρώπων ότι ο άνθρωπος όλα μπορεί να τα λύσει. Ήρθε όμως η Φουκοσίμα για να μας δείξει ότι το αρχαίο Ύβρις-Άτι-δίκη εξακολουθεί να κυριαρχεί στο Σύμπαν και στα  ανθρώπινα.

Έκανα αυτό τον μακροσκελή πρόλογο γιατί θεωρώ το βιβλίο εξόχως πολιτικό. Γιατί πιστεύω ότι η λύση θα είναι πολιτική και ότι τίποτε δεν κινείται έξω από την σφαίρα της πολιτικής. 

Ποιας πολιτικής όμως; Της πολιτικής ως τέχνης του εξαπατάν, ως τέχνης της ιδίας κάρπωσης του δημόσιου πλούτου; Ως τέχνης για την προάσπιση των συμφερόντων μιας ελίτ, ή ως πρακτικής για την βελτίωση της ζωής των ανθρώπων; 

Πρέπει επομένως να επαναορίσομε την Πολιτική. Και κυρίως να επινοήσουμε τρόπους ελέγχου της όποιας εξουσίας. Αλλά πριν ζητήσουμε ένα νέο συλλογικό πολιτικό υποκείμενο που θα ενσαρκώσει τις ιδέες της άμεσης δημοκρατίας, της αυτοδιαχείρισης, της αυτονομίας, της ελευθερίας  και της συμμετοχής, πρέπει να αλλάξουμε –να αρχίσουμε να αλλάζουμε- τον άνθρωπο. Έχομε ανάγκη από ένα νέο ανθρωπολογικό τύπο, της αλληλεγγύης, της συλλογικότητας, της επανανοηματοδότησης της ζωής, της ολιγάρκειας, της εκ νέου ιεράρχησης των αξιών, αλλιώς κινούμαστε στο ίδιο μοτίβο. Το παλιό σε συσκευασία καινούργιου.

Κοίταξε πως λειτουργεί ένα κόμμα στο εσωτερικό του για να δεις μπροστά σου δυστυχώς την μελλοντική κοινωνία. Προσομοίωση της κοινωνίας είναι δυστυχώς το κόμμα.

Οι ιδέες της αποανάπτυξης σήμερα φαντάζουν ουτοπικές, ή γραφικές κατ άλλους. 

Όμως προσέξτε. Τα μεγάλα  άλματα στο  σκέπτεσθαι  αλλά και στο πράττειν δεν έγιναν όταν δώσαμε διαφορετικές απαντήσεις στα ίδια ερωτήματα αλλά όταν θέσαμε νέα ερωτήματα. 

Όπως : Συνιστά η ανάπτυξη πρόοδο και η αποανάπτυξη οπισθοδρόμηση;

Η θεωρία ή η πρακτική συμπεριφορά θα αλλάξει τον άνθρωπο;

Μπορεί να ζητήσουμε αλλαγή χωρίς εμείς να αλλάξουμε. Μπορεί να αλλάξουμε χωρίς να αλλάξουμε δηλαδή;

Είναι οι φυσικοί πόροι περατοί ή θα βρει ο άνθρωπος τρόπους να αντιμετωπίσει το πρόβλημα;

Μπορεί να αλλάξει η κοινωνία χωρίς επανανοηματοδότηση των αξιών της ζωής;

Τα κόμματα όπως υπάρχουν σήμερα, αυτά που θέλουν να εκσυγχρονίσουν το παλιό, αλλά και αυτά που ευαγγελίζονται ένα νέο μέλλον, είναι σε θέση να το κάνουν, λειτουργώντας με τέτοια ιδεολογικά σχήματα, πρακτικές και λειτουργίες του παρόντος;

Υπάρχει πρόβλημα όταν λες ότι θέλεις κάτι και κάνεις κάτι άλλο; Όταν υπάρχει σχάση μεταξύ ιδεών και πρακτικής; Μεταξύ ιδεολογίας και κοινωνικής συμπεριφοράς;

Υπάρχει σήμερα επαναστατική προοπτική ριζικής αλλαγής της κοινωνίας, χωρίς τις ιδέες της αποανάπτυξης, της άμεσης δημοκρατίας και της συμμετοχής;

Είναι κινδυνολογία όταν λέμε σήμερα κοντοφτάνουνε όπως λέτε εδώ στη Κρήτη ή είναι ένας υπαρκτός κίνδυνος;

Έχει σχέση το ευ  ζην με το ΑΕΠ μόνο;

Είναι αξία μόνον η εργασία ή και η τεμπελιά; 

Ακούστε τι λέει ο Ν.Καρούζος:

Τέλος, την έβδομη ημέρα ο Θεός αναπαύτηκε. Είν’ ακριβώς η μέρα όπου καθιερώνεται στην ύπαρξη η τεμπελιά, με τον άνθρωπο πλασμένο μέσα στη μακαριότητα της Εδέμ. Αυτή την κατάσταση την ανέτρεψε ο Αδάμ εκλέγοντας. Το παιχνίδι του παράδεισου διαδραματίστηκε ανάμεσα στο δέντρο της ζωής και το δέντρο της γνώσεως. Εάν οι πρωτόπλαστοι παρέμεναν υπήκοοι της απραξίας και υπαρκτικής πληρότητας, τρώγοντας απ’ το δέντρο της ζωής μονάχα, θα ‘χε γλιτώσει ο κόσμος απ’ την Ιστορία, η τεμπελιά θα ‘τανε αδιάκοπη έκφανση αθανασίας (η αιωνιότητα). Ωστόσο, η εξέλιξη υπήρξε εκείνη που ξέρουμε και έτσι ο άνθρωπος εξώστηκε απ’ τον παράδεισο, ήτανε γι’ αυτό προειδοποιημένος (ίσον νους), η αιωνιότητα κομματιάστηκε για να καταντήσει χρόνος, εισέβαλε ο θάνατος, η εργασία έγινε αναγκαιότητα. 

Πρώτο ερώτημα: τι το ήθελε στον παράδεισο ο Θεός το δέντρο της γνώσεως; 

Απόκριση: Η νοητική σύλληψη «παιχνίδι», δεν έχει δομική υπόσταση χωρίς κανόνες και επομένως χωρίς τον κίνδυνο για λανθασμένη κίνηση. 

Δεύτερο ερώτημα: γιατί να εκφράζει αναγκαστικά το δέντρο της γνώσεως όλεθρο; 

Απόκριση: Η γνώση κρεουργεί την πληρότητα, εισάγει στις μετρήσεις, προκαλεί τη θνητότητα του ενός πράγματος υπέρ του άλλου, θέτει όρια και ιδρύει αέναα τις διαφορές τέμνοντας. 

Τρίτο ερώτημα: και γιατί η τεμπελιά κι όχι η εργασία; 

Τρίτη απόκριση: γιατί η τεμπελιά ταυτίζεται με την εσωτερική ζωή, με το άσπιλο, τη νοσταλγία της αδαμικής μακαριότητας, πέραν καλού και κακού, συνυφαίνοντας έτσι μιαν ανώτερη μορφή εργασίας: του απόλυτου τη χρήση.

Σας είπα μερικές σκέψεις που έκανα διαβάζοντας το βιβλίο. Ένα βιβλίο που σου ανοίγει ένα νέο χώρο ιδεών και σκέψεων. Ένα βιβλίο αναστοχασμού.

Σαν ερέθισμα για σκέψη, για μεταβολισμό νέων ιδεών και συναισθημάτων.

Το σύστημα έχει εμπεδώσει στον άνθρωπο πλήθος δοξασιών και στερεοτύπων, έτσι που το φυσικό να φαίνεται αφύσικο. Και κάθε αφύσικο φυσικό. Τσεκάρετε τις πρώτες σκέψεις που σας έρχονται ακούγοντας αυτά, για να δείτε πόσο αλήθεια είναι αυτό που σας λέω. Σκεφθείτε μόνον ότι σήμερα στον πλανήτη, ένας έχει να φάει και 4 λιμοκτονούν. 

Είναι αυτός ένας κόσμος για τα ανθρώπινα μέτρα;

Όμως τίποτα δεν θα αλλάξει χωρίς την δράση των ανθρώπων, ο άνθρωπος είναι ο δημιουργός της ιστορίας του και της μοίρας του.

Όλα τα πράγματα συμβαίνουν για μια πρώτη φορά… Προς το παρόν η ιστορία αναπαύεται στο  ανάκλιντρο της ανάγκης η  δολιχοδρομεί. Έχουμε πολύ δρόμο μέχρι να βγει στο πάμφωτο μπαλκόνι της ελευθερίας, όχι μόνον ως κοινωνική και ιστορική τάση και όχι νόμο, όχι μόνο ως ηθικό πρόταγμα, αλλά και κυρίως ως αποτέλεσμα της συνειδητής δράσης των ανθρώπων αν αποφασίσουν να δράσουν ικανοποιώντας την θέληση τους και την επιθυμία τους , ζώντας σε μια κοινωνία και μια ζωή έμπλεη νοήματος.

Υ.Σ Το κείμενο αυτό γράφτηκε με αφορμή την παρουσίαση στα Χανιά του βιβλίου «Ο Ανθρωπολογικός τύπος της Αποανάπτυξης -Τοποικοποιήσης»

Πηγή: Από Κοινού