Του Βασίλη Γρόλλιου, από το "ΠΡΙΝ", 25.3.2011
Ο Πουλαντζάς μπορεί να θεωρηθεί διανοητικό τέκνο του Αλτουσέρ. Και για αυτόν, όπως και για τον Αλτουσέρ, η πραγματικότητα αποτελείται από διάφορα επίπεδα τα οποία είναι «σχετικά αυτόνομα» αναμεταξύ τους. Ο Πουλαντζας πιστεύει ότι στον Μαρξ υπάρχει διαχωρισμός του οικονομικού από το πολιτικό. Το πολιτικό και το ιδεολογικό επίπεδο δεν είναι απλή έκφραση του οικονομικού αλλά κατέχουν μια σχετική αυτονομία με αυτό. Οι σχέσεις παραγωγής γίνονται αντιληπτές ως μια τεχνική διαδικασία και όχι ως παραγωγή και των κοινωνικών σχέσεων ταυτόχρονα. Για την κριτική θεωρία, όμως, δεν ισχύει κάτι τέτοιο αφού υπάρχει διαμεσολάβηση. Το οικονομικό και το πολιτικό είναι εκφράσεις της ίδιας ουσίας, του τρόπου ικανοποίησης των αναγκών. Η έννοια της ουσίας όμως απορρίπτεται από τον Πουλαντζά.
Η σκέψη του διατηρεί τις αλτουσεριανές έννοιες της κυρίαρχης δομής και της επιρροής την τελευταία στιγμή από το οικονομικό. Και στον Πουλαντζά, όπως και στον Αλτουσέρ, έχουμε διαχωρισμό της δομής από την υποκειμενικότητα (structure/agency). Ο ίδιος ο Πουλαντζάς αναφέρει σε άρθρο του ότι στον Αλτουσέρ η δομή είναι μια έννοια τελείως διαχωρισμένη από αυτήν της ιστορίας. Αναγνωρίζει όμως ότι στη σκέψη του Αλτουσέρ η σχέση του πολιτικού με το οικονομικό είναι αδιευκρίνιστη. Κατηγορεί μάλιστα τον αλτουσέρ για υπερπολιτικοποίηση, ότι δηλαδή θεωρεί πιο σημαντικό τον ρόλο του πολιτικού, της ταξικής συνείδησης από όσο θα έπρεπε.
Ο Πουλαντζάς θα μπορούσε θα να πει κάνεις ότι εφαρμόζει την αλτουσεριανή φιλοσοφία στην μελέτη του κράτους και των τάξεων. Για τον Πουλαντζά, μια τάξη ή ένα τμήμα από αυτά που αποτελείται η τάξη που κυβερνάει επιβάλλει την κατεύθυνσή της στο μπλόκ εξουσίας ελέγχοντας έτσι το κράτος. Όμως, η τάξη ή το τμήμα της τάξης που κυβερνάει μπορεί να μην ταυτίζεται με εκείνο που ασκεί την ηγεμονία. Το κράτος εξασφαλίζει την αναπαραγωγή των συνθηκών της παραγωγής και έτσι την αναπαραγωγή των κοινωνικών σχέσεων. Στη θεωρία του Πουλαντζά το κράτος κατέχει μια σχετική αυτονομία ως προς την ταξική πάλη. Θα πρέπει να υπογραμμιστεί όμως ότι το κράτος δεν το αντιλαμβάνεται ως μια έκφραση των κοινωνικών σχέσεων και της σημαντικότερης αυτών, της ταξικής πάλης. Το κράτος στέκεται επάνω από αυτές, έξω από αυτές και τις κατευθύνει. Σε αυτήν τη σχέση αλληλοσυσχέτισης τον καθοριστικό ρόλο έχουν οι σχέσεις παραγωγής και οι ταξικοί συσχετισμοί. Υπάρχει «σχετικός διαχωρισμός» του κράτους από τις σχέσεις παραγωγής. Γράφει ότι: «Το κράτος είναι συμπύκνωση ενός συσχετισμού δυνάμεων, που είναι συσχετισμός ανάμεσα σε τάξεις και μερίδες τάξεων.»
Η διαλεκτική γίνεται κατανοητή από τον Πουλαντζά ως η μέθοδος συμφωνά με την οποία τοποθετούμε μέσα σε ένα σύνολο σχέσεων μιας κοινωνίας την ηγεμονική μερίδα και έτσι μπορούμε να εξάγουμε συμπεράσματα για τη σχέση του κρατικού μηχανισμού με την ταξική πάλη. Η διαλεκτική γίνεται κατανοητή ως η συσχέτιση διακριτών οντοτήτων, κοινωνικών μορφωμάτων αναμεταξύ τους και όχι ως η προσπάθεια κατανόησης του πράγματος στην ουσία του, όχι ως η προσπάθεια κατανόησης του πράγματος καθεαυτό, όπως στην κριτική θεωρία. Ο κόσμος δεν είναι διαλεκτικός, αντιφατικός από τη φύση του, στην ουσία του. Μπορεί στο ώριμο έργο του, δηλαδή στο τελευταίο του βιβλίο «Το κράτος, η εξουσία, ο σοσιαλισμός» να ομολογεί ότι τονίζει περισσότερο από το προηγούμενο βιβλίο του, το «Πολιτική εξουσία και κοινωνικές τάξεις», το ρόλο του καταμερισμού της εργασίας, αλλά τα μορφώματα που μελετάει ο Πουλαντζάς, όπως το κράτος, δεν είναι μορφές έκφρασης της ουσίας, δηλαδή του τρόπου ικανοποίησης των αναγκών και της μορφή που αυτός παίρνει στον καπιταλισμό, δηλαδή της ταξικής πάλης.
Στον ώριμο Πουλαντζά, όπως και στον νεαρό, το κράτος θεωρείται αυτόνομο και ουδέτερο ενώ ταυτόχρονα εκπροσωπεί το συνασπισμό εξουσίας των κυρίαρχων τάξεων. Στο τελευταίο του κείμενο τονίζεται περισσότερο η επιρροή της ταξικής πάλης στο πολιτικό επίπεδο, στο κράτος. Το κράτος είναι «συμπύκνωση της ισορροπίας δυνάμεων». Είναι υλική συμπύκνωση ενός συσχετισμού δυνάμεων. Αυτό το σχετικά αυτόνομο κράτος εμφανίζεται υπεράνω της ταξικής πάλης, ενώ αναπαράγει την κυριαρχία της καπιταλιστικής τάξης. Στο τελευταίο του βιβλίο συναντάμε τη φράση «Το κράτος δεν ανάγεται στο συσχετισμό δυνάμεων, παρουσιάζει μια δική του στεγανότητα και αντίσταση» καθώς και τη φράση «Το κράτος παρεμβαίνει σε μεγάλο βαθμό στην αναπαραγωγή του κεφαλαίου.» Δηλαδή, δεν είναι μέρος αυτής, είναι έξω από αυτήν αλλά ταυτόχρονα επηρεάζεται από αυτήν. Σαν να έχουμε δύο πραγματικότητες, μια αυτή του κράτους, του πολιτικού και μια αυτή της οικονομίας της ταξικής πάλης. Το κράτος δεν ανάγεται στο κεφάλαιο ως κοινωνική σχέση. Χαρακτηριστικά λέει πως «δεν θα πρέπει να μιλάμε για ταξική φύση, αλλά για ταξική χρησιμοποίηση του κράτους».
Πώς τροποποιείται σύμφωνα με την πουλαντζιανή θεωρία η κρατική πολιτική; Όταν αλλάζει ο συσχετισμός δυνάμεων μέσα στο κράτος προς όφελος των εργατικών μαζών. Οπότε η ταξική πάλη θα πρέπει να έχει πρωταρχικό στόχο την κατάκτηση του κράτους. Αλλαγή από τα πάνω.
Κριτική στον Πουλαντζά
Στον Πουλαντζά ελλοχεύει ο κίνδυνος να υποκατασταθεί η χειραφετητική κοινωνική δράση από τη θεσμική δράση των αυτόνομων πολιτικών δομών. Αντί η επανάσταση να γίνει από τη δραστηριότητα των μαζών που γίνονται θύματα εκμετάλλευσης, θα πρέπει να γίνει από το κράτος! Ο δημοκρατικός δρόμος για τον σοσιαλισμό εξαρτάται από τη διατήρηση μιας εκ φύσεως αντιδημοκρατικής μορφής, αυτής του κράτους. Βλέπει το κράτος σαν ένα κάστρο που βρίσκεται επάνω από την κοινωνία σε μία άλλη διάσταση, που οι διάφορες τάξεις ή μερίδες τάξεων προσπαθούν να κατακτήσουν. Το κράτος στον Πουλαντζά είναι από τη φύση του ένας ουδέτερος μηχανισμός. Δεν είναι μια διαστρεβλωμένη, παραποιημένη μορφή, μία έκφραση του αντεστραμμένου κόσμου, όπως είναι για τους εκπροσώπους της κριτικής θεωρίας, πιο γνωστοί εκπρόσωποι της οποίας στην ανάλυση του κράτους είναι οι Τζόν Χόλογουει, Σάϊμον Κλάρκ και Βέρνερ Μπόνεφελντ. Ο ταξικός προσανατολισμός του κράτους στον Πουλαντζά εξαρτάται από την τάξη ή τις μερίδες τάξεων που θα καταφέρουν να το κατακτήσουν. Δεν διευκρινίζει όμως πως αυτή η προσπάθεια θα συνδυαστεί με την ύπαρξη πιο άμεσων μορφών δημοκρατίας όπως είναι τα εργατικά συμβούλια. (αλλαγή από τα κάτω). Στην σκέψη του η αυτονομία του πολιτικού μένει απροσδιόριστη.
Για τον Σάϊμον Κλάρκ, ο Πουλαντζάς δεν είναι μαρξιστής αλλά αστός διανοούμενος με την έννοια ότι βλέπει την κοινωνία όπως η αστική κοινωνιολογία. Ο Κλάρκ τον κατηγορεί ότι δεν αντιλαμβάνεται τη σημαντικότερη προσφορά της μαρξικής σκέψης που είναι η κατανόηση των διαφόρων επίπεδων της κοινωνία ως μορφές έκφρασης της σχέσης του κεφαλαίου. Οι παραγωγικές σχέσεις δεν επικαθορίζονται από το ιδεολογικό και το πολιτικό, όπως θα έλεγαν οι Αλτουσέρ-Πουλαντζάς. Αντίθετα, είναι οι κυρίαρχες, οι πλέον καθοριστικές σε όλη την κοινωνία, γιατί από αυτές εξαρτάται η ικανοποίηση των βασικών αναγκών, της υλικής παραγωγής. Η δομή στον Πουλαντζά ανακυκλώνεται από τη στιγμή που δεν είναι εγγενώς αντιφατική και έτσι η δυνατότητα αλλαγής δεν είναι εγγεγραμμένη μέσα στην ουσία της. Μπορεί να έρθει μόνο με παρεμβάσεις έξω από αυτήν. Οι κοινωνικές σχέσεις διαμορφώνονται, όπως και στην κλασική πολιτική οικονομία, έξω από την παραγωγή, στις σχέσεις διανομής.
Θα συμφωνήσω με τον Κλάρκ ότι ο Πουλαντζάς δίνει την ψευδαίσθηση ότι είναι μαρξιστής, επειδή τονίζει τη σημασία των παραγωγικών σχέσεων, της ταξικής πάλης.
Ο Πουλαντζάς έγινε γνωστός γιατί προσπάθησε να δώσει πιο πρακτικό χαρακτήρα στην αλτουσεριανή σκέψη με το να αναπτύξει μια θεωρία κράτους και τάξης από αυτήν. Ορθά επισημαίνει ο Κλάρκ ότι η πουλαντζιανή θεωρία τόνισε τον ταξικό χαρακτήρα του κράτους αν και αυτός γίνεται αντιληπτός σε αυτήν με λάθος τρόπο.
Το σημαντικό είναι όμως να δούμε το κράτος ως μια από τις μορφές που παίρνει το κεφάλαιο. Για τους προαναφερόμενους στοχαστές της κριτικής θεωρίας (που είναι γνωστοί σήμερα ως «ανοιχτοί μαρξιστές») δεν υπάρχει διαχωρισμός του κράτους από την ουσία, από το κεφάλαιο. Η έννοια της σχετικής αυτονομίας απορρίπτεται. Αντίθετα, υπάρχει διαμεσολάβηση. Όλες οι μορφές όπως το κράτος, η αντιπροσωπευτική μορφή δημοκρατίας, η αξία ως χρήμα γίνονται κατανοητές ως τρόποι εμφάνισης της ουσίας. Αν αλλάξουμε άρα τον τρόπο ικανοποίησης των αναγκών μας θα αλλάξει και η εμφάνιση. Για αυτό η έκφραση σοσιαλιστικό κράτος δεν μπορεί να είναι παρά ένα οξύμωρο σχήμα. | |
|
|
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου