Το ζήτημα του ριζοσπαστισμού στην κλασική φιλελεύθερη παράδοση: Η περίπτωση του Τόμας Χομπς.

 
του Γιώργου Μωραΐτη

Σε μία εποχή λυσσαλέας επίθεσης των πολιτικών και κοινωνικών ελίτ στο εργατικό και εν γένει λαϊκό κίνημα, η θετική αποτίμηση ενός σοσιαλιστικού αιτήματος, που συμπυκνώνεται πρωτίστως στο ζήτημα του πώς παράγεται κοινωνικά ο πλούτος και με ποιο τρόπο κατόπιν διανέμεται, κρίνεται σαφέστατα αναγκαία και επιτακτικά ζωτική. 

Με άλλα λόγια, οι συγγραφείς και τα κείμενα πολιτικού στοχασμού που, υπό μία ευρύτερη έννοια, εντάσσονται στο πλαίσιο της σοσιαλιστικής παράδοσης μοιραία ανανεώνουν την επικαιρότητά τους, συστηματοποιώντας την ταξική πάλη και εντατικοποιώντας τη διαδικασία άμεσης ρήξης και κοινωνικής ανατροπής, στην οποία οφείλουμε να στοχεύουμε.  

Εκείνο όμως που προκαλεί ακόμη μεγαλύτερη εντύπωση είναι το πώς οι σύγχρονες, κεφαλαιοκρατικές πολιτικές φτάνουν στο σημείο να απαξιώνουν ό,τι μέχρι σήμερα αποτελούσε τον πυρήνα της αστικής κοινωνίας, όπως αυτή αναπτύχθηκε σταδιακά τα τελευταία διακόσια περίπου χρόνια και νομιμοποιήθηκε ιδεολογικά στα κείμενα του κλασικού φιλελευθερισμού. 

Κάτι τέτοιο εξηγείται ικανοποιητικά μόνο αν φτάσουμε στις απαρχές της κλασικής, φιλελεύθερης παράδοσης και μελετώντας τις αρχές που αυτή στήριξε.
 

Σε αυτό το πλαίσιο, οφείλουμε να επισημάνουμε ότι ο κλασικός φιλελευθερισμός στήριξε αρχές και ιδέες που, ειδικά σήμερα, μπορούν να θεωρηθούν εξαιρετικά προωθημένες και ριζοσπαστικές.

Η εν λόγω διατύπωση επαληθεύεται εύστοχα στην περίπτωση του άγγλου πολιτικού φιλοσόφου Τόμας Χομπς (Thomas Hobbes, 1588-1679). Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι η αστική τάξη της εποχής του δεν τον ανακήρυξε, ούτε τον αναγνώρισε σαν ιδεολογικό εκπρόσωπό της, όπως δηλαδή συνέβη με τον λίγο κατοπινότερο Τζον Λοκ (John Locke, 1632-1704). Ο Χομπς υπήρξε συνεπής κριτικός της αστικής τάξης και κοινωνίας των μέσων του 17ου αιώνα.
 

Πού έγκειται όμως η πρωτοτυπία και η ριζοσπαστικότητα του Χομπς έναντι άλλων, κατοπινών φιλελεύθερων στοχαστών; Μια γρήγορη απάντηση θα ήταν στο ότι γόνιμα και ουσιαστικά ενσωμάτωσε στο επιχείρημά του περί εξουσίας και πολιτικής κοινωνίας ένα στοιχείο ευρύτερο του αστικού, ένα στοιχείο που περιελάμβανε τις πολυπληθείς μάζες των μικροαστών και, γιατί όχι, των χειρωνακτών εργατών των βιομηχανικά αναπτυσσόμενων αστικών κέντρων, αλλά και των ακτημόνων μικροκαλλιεργητών της υπαίθρου.

Κατά τον άγγλο, μαρξιστή ιστορικό Κρίστοφερ Χιλλ (Christopher Hill, 1921-2003) μάλιστα, ο Χομπς υπήρξε από τους λίγους της εποχής του που διέγνωσε με τρόπο εμφατικό ότι πίσω από τη σύγκρουση των ποικίλων κοινωνικών δυνάμεων δεν υπήρχε το επιχείρημα της κατάληψης της εξουσίας ή της θρησκευτικής ελευθερίας και ανεκτικότητας, αλλά το αίτημα για θεμελίωση και νομιμοποίηση του, κεφαλαιοκρατικού τύπου, δικαιώματος στην ατομική ιδιοκτησία.
 

Η φιλοσοφία του Χομπς – τόσο σε επίπεδο φυσικής επιστήμης όσο και σε επίπεδο πολιτικής θεωρίας και κοινωνικής κριτικής – ενσωμάτωνε τα πλέον προωθημένα στοιχεία της εποχής της. 

Ο άνθρωπος για τον Χομπς, όπως και ολόκληρη η φύση, δεν είναι τίποτε άλλο παρά ύλη σε διαρκή κίνηση. 

Η φύση επενεργεί στον άνθρωπο αιτιακά, ενώ η κατανόηση της σχέσης αιτίας-αιτιατού μπορεί να αποκαλύψει τον κόσμο και τη λειτουργία του. 

Η αιτιακή συνάφεια επιτρέπει ακόμη στον άνθρωπο να επεμβαίνει στην αλληλουχία των γεγονότων και των φαινομένων, στρέφοντάς τα προς τα εκεί που θεωρεί καλύτερα για τον ίδιο και τις πολιτικές του κοινωνίες.

Επιπλέον, το χομπσιανό πρότυπο ανθρώπου και πολίτη απορρίπτει τις πάσης φύσεως αυθεντίες, και κυρίως τον ανώτερο κλήρο και τα κατεστημένα πανεπιστήμια, τα όργανα δηλαδή που κατεξοχήν στήριξαν την άνοδο και εδραίωση της αστικής τάξης κατά τον 17ο αιώνα.
 

Σε πολιτικό επίπεδο, το άτομο είναι αυτό που νομιμοποιεί τους όρους οργάνωσης της κοινωνίας μέσα στην οποία επιλέγει να ζήσει και να αναπτυχθεί. Ο Χομπς έρχεται αντιμέτωπος με την έως τότε κυρίαρχη παράδοση που ήθελε τις πολιτικές κοινωνίες να νομιμοποιούνται στη βάση της βούλησης ενός ηγεμόνα και τα επιμέρους άτομα/υπήκοοι απλώς να συναινούν σε αυτή την αρχή. 

Η νομιμοποίηση πάλι της εκάστοτε πολιτικής εξουσίας δεν προκύπτει από κάποια κυρίαρχη μερίδα εντός της πολιτικής κοινωνίας, αλλά από το σύνολο των πολιτών. Αυτό σημαίνει ότι, όσο και αν κάποιοι μελετητές επιθυμούν να συνδέσουν τον Χομπς με την αστική τάξη της εποχή του, το επιχείρημα περί νομιμοποίησης της εξουσίας συνδέεται θεωρητικά με το απόλυτο σύνολο των πολιτών, των οποίων τα συμφέροντα οφείλει η πολιτική εξουσία να ικανοποιεί και να προασπίζει.
 

Η ριζοσπαστικότητα του Χομπς αναδεικνύεται σαφέστατα και με τον τρόπο που ενσωματώνει στην πολιτική θεωρία του το ζήτημα της οικονομίας. Στο κέντρο της χομπσιανής πολιτικής οικονομίας βρίσκεται η ανάγκη διατήρησης των ατόμων, όχι σαν εξατομικευμένες μονάδες, αλλά συλλογικά στο πλαίσιο ζωής και λειτουργίας της πολιτικής κοινότητας μέσα στην οποία τα εν λόγω άτομα ανήκουν. 

Το ζήτημα αυτό ο φιλόσοφος το αναπτύσσει στο κεφάλαιο 24 του Λεβιάθαν με τίτλο: «Περί της διατροφής και της φυσικής αναπαραγωγής μιας πολιτικής κοινότητας», παρατηρώντας ότι: «η διατροφή μιας πολιτικής κοινότητας συνίσταται στην αφθονία και στη διανομή των απαραίτητων για τη ζωή υλικών, στην παρασκευή ή προετοιμασία τους και, τέλος, στη διοχέτευσή τους μέσω κατάλληλων αγωγών στη δημόσια κατανάλωση».
 

Με τον ίδιο χαρακτηριστικό και αποκαλυπτικό τρόπο αναφέρεται και στο ζήτημα της ατομικής ιδιοκτησίας και της νομιμοποίησής της, όχι στη βάση της επιμέρους βούλησης του καθενός ατόμου ξεχωριστά, αλλά στη βάση μιας συλλογικής βούλησης που διατηρεί ζωντανή την εκάστοτε πολιτική κοινωνία. 

Παρατηρεί ως προς αυτό ο φιλόσοφος: «από την διανομή των υλικών διατροφής πηγάζει η εγκαθίδρυση του δικού μου, του δικού σου και του δικού του· με μια λέξη της ιδιοκτησίας. Σε όλα τα είδη πολιτικής κοινότητας αυτή ανήκει στην κυρίαρχη εξουσία».
 

Το δικαίωμα στην ιδιοκτησία δεν μπορεί επ’ ουδενί λόγο να είναι ασύδοτο και ανεξέλεγκτο, αλλά πάντοτε περιορισμένο βάσει των αναγκών των ατόμων σαν μέλη μιας πολιτικής κοινότητας και μάλιστα στην κατεύθυνση προς την εξάλειψη των ακραίων ανισοτήτων που μοιραία οδηγούν σε κοινωνικές συγκρούσεις και αναταραχές. «Για τη συντήρηση της πολιτικής κοινότητας δεν επαρκεί το να έχει καθένας ιδιοκτησία τεμαχίου γης […]», παρατηρεί ο φιλόσοφος, «(αντίθετα) είναι αναγκαίο να διανέμουν οι άνθρωποι ό,τι τους περισσεύει και να μεταβιβάζουν αμοιβαία την ιδιοκτησία τους». 

Και σε αυτή τη διαδικασία κεντρικής σημασίας είναι η λειτουργία της εκάστοτε πολιτικής εξουσίας, σαν εκφραστής της βούλησης της πολιτικής κοινότητας.
 

Το φλέγον ερώτημα που στο σημείο αυτό οφείλουμε να θέσουμε είναι τι νόημα ή τι περιεχόμενο έχει η έννοια της συλλογικότητας (αναφερθήκαμε πολλές φορές σε αυτήν στις προηγούμενες παραγράφους) στη φιλοσοφία του Χομπς. 

Η πολιτική κοινωνία που περιγράφει ο Χομπς δεν είναι μια αταξική κοινωνία, όπως πολλοί θα περίμεναν ή αντιλαμβάνονται. Η περίφημη συγκρουσιακή κατάσταση που περιγράφει ο φιλόσοφος με το homo hominis lupus (ο άνθρωπος για τον άνθρωπο είναι λύκος) δεν χάνεται σε κάποιο απροσδιόριστο χρονικά παρελθόν, αλλά είναι διαρκώς παρούσα στη ζωή και εξέλιξη των πολιτικών κοινωνιών. 

Ο Χομπς στο σχήμα της περίφημης φυσικής κατάστασης ενσωματώνει το πρότυπο της ταξικής σύγκρουσης και πάλης, όπως αυτές λαμβάνουν χώρα στην εποχή του, ενώ και η πολιτική εξουσία που περιγράφει οφείλουμε να την εκλάβουμε σαν ξεκάθαρα ταξική εξουσία που μπορεί να υπερασπίζεται κάθε φορά το αίτημα των περισσότερων και αδύναμων για μερίδιο στην ευημερία, εις βάρος των, έτσι κι αλλιώς φυσικά ισχυρών, εκείνων δηλαδή που μπορούν να υπερασπιστούν τα συμφέροντά τους, χωρίς να θέτουν ως προϋπόθεση τη συνένωσή τους σε πολιτικό σώμα.
 

Συμπερασματικά μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι ο Χομπς και γενικά ο φιλελευθερισμός, στις απαρχές του τουλάχιστον, υπήρξαν κάτι πολύ πιο ευρύ από αυτό που σήμερα έχουμε καταλήξει να πιστεύουμε. Στη φιλοσοφία του μπορούμε να βρούμε όλα εκείνα τα στοιχεία που όχι μόνο κινούνται στην κατεύθυνση της χειραφέτησης των ευρέων λαϊκών μαζών, αλλά επιπλέον ενισχύουν ένα συνεπές ταξικό πρόγραμμα που δίνει έμφαση στα συμφέροντα των πολλών και πλέον αδύνατων. 

Τελικά, η εξουσία στον Χομπς δεν είναι η εξουσία του ισχυρότερου, αλλά της συλλογικής ισχύος που μπορούν να παρατάξουν οι πολλοί και αλληλέγγυοι απέναντι στους λίγους, ισχυρούς, αλλά ευτυχώς μεμονωμένους και κατακερματισμένους, λόγω ακριβώς των εγωιστικών τους συμφερόντων.

Πηγή: http://aristerovima.gr/