Ο Αλπέρ Καμύ, το θέατρο εργασίας και οι Αστούριες

του Θανάση Μπαντέ

Οι Αστούριες είναι επαρχία της Ισπανίας, στα βορειοδυτικά της Ιβηρικής. Το θεατρικό έργο «Η εξέγερση στις Αστούριες» στηρίζεται στα γεγονότα που διαδραματίστηκαν εκεί από τις 5 ως τις 19 Οκτωβρίου του 1934. Η Ισπανία σπαράσσεται από διαρκείς συγκρούσεις και κυβερνητικές ανατροπές βιώνοντας τα προεόρτια του εμφυλίου. Μέσα σ’ αυτό το κλίμα οι ανθρακωρύχοι προλετάριοι των Αστουριών εξεγείρονται και συντρίβονται από τον τακτικό στρατό. Η κυβέρνηση ανακοίνωσε επίσημα ότι οι επαναστάτες είχαν 1375 νεκρούς ενώ άλλες πηγές αναφέρουν 3000 νεκρούς και 7000 τραυματίες. Οι φυλακισμένοι φτάνουν τις 40000. Ο τακτικός στρατός των Μαροκινών και των Λεγεωνάριων δεν τήρησε κανένα όρο της συνθηκολόγησης προχωρώντας σε ομαδικές εκτελέσεις βιασμούς και λεηλασίες.

Η Γκερνίκα (Guernica στα ισπανικά ή Γκουέρνικα, με λατινική απόδοση στα ελληνικά), είναι το διασημότερο ίσως έργο του Πάμπλο Πικάσο.

Το 1936, στο Αλγέρι, ο Αλμπέρ Καμύ, στα είκοσι τρία του, μαζί με άλλους νεαρούς οραματιστές (φοιτητές, καλλιτέχνες, ζωγράφους, εργάτες, αγωνιστές διαφόρων πολιτικών κινημάτων) σαφώς μαρξιστικών αντιλήψεων, επιχειρούν μια καθαρά πειραματική θεατρική σκηνή λαϊκής βάσης που εστιάζει περισσότερο στη συλλογική έκφραση, όπως ορίζεται από τις ρεαλιστικές ανάγκες του κοινού, στα πλαίσια συμμετοχικών διαδικασιών. Ονομάστηκε θέατρο της εργασίας και είναι ουσιαστικά η πρώτη παρουσία του Καμύ στο θέατρο. Φιλοσοφία του θεάτρου της εργασίας είναι η τομή της βαθύτερης σχέσης ανάμεσα στο κοινό και τη σκηνή. 

Η συμμετοχή δεν εξασφαλίζεται απλώς από τη διάθεση τετραδίου όπου το κοινό μπορεί να γράψει τις προτάσεις και τις επικρίσεις του, ούτε από τις κάρτες φίλων της ομάδας και τη διανομή φυλλαδίων που αφορούν τις καλλιτεχνικές δραστηριότητες, αλλά από την ίδια τη δομή του θεατρικού γίγνεσθαι που ξεκινά από την επιλογή (ή τη συγγραφή του έργου) ως το στήσιμο των σκηνικών που θέλουν το θεατή κοινωνό κάθε δράσης.

Το γενικότερο πνεύμα ανεξαρτησίας και η αποστασιοποίηση από κάθε πολιτική ή θρησκευτική στράτευση λειτουργεί καταλυτικά στην ανάδειξη των αιώνιων ανθρώπινων συγκρούσεων, συνθέτοντας κάθε βίαιη προοπτική και κάθε πόθο με την ίδια τη δίψα για ζωή, δηλαδή με τη μοίρα των ανθρώπων. Αυτή η διαρκής καλλιτεχνική αναζήτηση που μόνο μέσα από την ανατροπή των τετριμμένων μπορεί να διοχετευτεί δεν είναι παρά η ανόθευτη καλλιτεχνική επαναστατικότητα.

Σε τελική ανάλυση, δεν μπορούμε να μιλάμε για τέχνη με τη μορφή του τελικού προϊόντος, αλλά με την έννοια της ατέρμονης επαναδιαπραγμάτευσης των δεδομένων που καθίσταται μοναδικό ερέθισμα και μοιραία αποκτά εκπαιδευτικές διαστάσεις, χωρίς όμως να υποκύπτει στη φτήνια του διδακτισμού. Η απόλυτη ανταπόκριση του κοινού που στοιβάζεται όρθιο σε ξύλινες εξέδρες δίπλα στη θάλασσα και η αναγκαιότητα εύρεσης αίθουσας υψηλής χωρητικότητας ήταν ακριβώς η ανταπόδοση της συμμετοχικής αλήθειας που στέκεται υπεράνω όλων των καλλιτεχνικών αποτελεσμάτων. Γιατί το θέατρο εργασίας ήταν ακριβώς αυτό.

Η συνδημιουργία της κουλτούρας και η ατέρμονη αισθητική αναζήτηση κι όχι το καταστάλαγμα της άποψης ή, πολύ περισσότερο, η επιδίωξη της επιτυχίας μέσα από δοκιμασμένα τεχνάσματα εξασφάλισης χειροκροτήματος. Το σύνθημα του θεάτρου της εργασίας: «η τέχνη μπορεί πολλές φορές να ωφεληθεί αν βγει από τον αλαβάστρινο πύργο της» είναι ο πυρήνας της όλης απόπειρας.  
Ξεκινούν με το θεατρικό έργο του Μαλρό « τα χρόνια της περιφρόνησης» και συνεχίζουν με μια σειρά έργων όπως «η σιωπηλή γυναίκα» του Μπεν Τζόνσον, «ο Προμηθέας Δεσμώτης» κ.α.
 

Ο Αλμπέρ Καμύ (Albert Camus, προφέρεται: [albɛʁ kamy], 7 Νοεμβρίου 1913 – 4 Ιανουαρίου 1960) ήταν Γάλλος φιλόσοφος και συγγραφέας, ιδρυτής του Theatre du Travail (1935), για το οποίο δούλεψε ως σκηνοθέτης, διασκευαστής και ηθοποιός. Χρωστά σχεδόν εξίσου τη φήμη του στα μυθιστορήματά του Ο Ξένος και Η Πανούκλα, στα θεατρικά του έργα Καλλιγούλας και Οι δίκαιοι και τέλος στα φιλοσοφικά του δοκίμια Ο Μύθος του Σίσυφου και Ο επαναστατημένος άνθρωπος. Τιμήθηκε το 1957 με το Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας.

Ο Καμύ μένει συγκλονισμένος από όλο αυτό το ακατάπαυτο γίγνεσθαι και διαμορφώνει τους βασικούς άξονες των κατοπινών αναζητήσεών του. Η φράση που έγραψε στην εισαγωγή της εξέγερσης των Αστουριών: «αρκεί η πράξη αυτή να οδηγήσει στο θάνατο, όπως γίνεται εδώ, για να αποκτήσει ένα μεγαλείο που προσιδιάζει τους ανθρώπους: το παράλογο» δεν είναι παρά η κεντρική ιδέα τόσο του Ξένου όσο και του Μύθου του Σίσυφου. «Η εξέγερση στις Αστούριες» δεν είναι προσωπικό του έργο. Οι καθηγητές του Λυκείου Μπουρζουά και Ποϊνιέ και η Ζαν Σικάρ συνέβαλαν εξίσου σε όλα τα στάδια της συγγραφής εκπληρώνοντας τη συλλογικότητα της δουλειάς που ήταν και το μεγαλύτερο σύνθημα του θεάτρου εργασίας. Η διαμόρφωση των σκηνικών, όπως φαίνεται μέσα από τις ίδιες τις σκηνικές οδηγίες, είναι η επιτομή της συλλογικής οπτικής:«Ο διάκοσμος περικυκλώνει και πιέζει το θεατή, τον υποχρεώνει να συμμετάσχει σε μια δράση που, οι κλασικές θεατρικές προκαταλήψεις, τον έκαναν να παρακολουθεί παθητικά, απ’ τα έξω...

Η δράση λαμβάνει χώρα σε διάφορα επίπεδα, γύρω από το θεατή και τον υποχρεώνει να παρακολουθεί και να συμμετέχει ανάλογα με τη γεωμετρική θέση στην οποία βρίσκεται. Στην ιδεατή περίπτωση, ο θεατής της θέσης 156 βλέπει τα πράγματα διαφορετικά από το θεατή της θέσης 157»  

Όλη αυτή η σκηνική μέριμνα δεν συμβάλλει απλώς στη συμμετοχικότητα, αλλά και στην ταυτόχρονη εξασφάλιση της διαφορετικής οπτικής, δηλαδή της συνειδητής υποκειμενικότητας που τελικά γίνεται βασικότερη προϋπόθεση της συνδιαμόρφωσης. Η συμμετοχή δεν έχει καμία σχέση με την αποδοχή ή, πολύ περισσότερο, την ταύτιση, αλλά διαμορφώνεται μόνο υπό τον όρο της διαφορετικότητας, δηλαδή της αδιαπραγμάτευτης σύνθεσης. Οι επιδιωκόμενες διαφορετικές οπτικές γωνίες στο κέντρο της θεατρικής δράσης αποτελούν την πεμπτουσία του συμμετοχικού βιώματος που εκφράζεται μόνο μέσα από την πολυπλοκότητα κι αυτό είναι η μεγαλύτερη καλλιτεχνική αλήθεια.

Υπό αυτή την έννοια οτιδήποτε άλλο περνά σε δεύτερη μοίρα, αφού ο στόχος δεν εκπληρώνεται ούτε από μεμονωμένες ηθοποιίες, ούτε από επιτηδευμένες σκηνικές ή ενδυματολογικές αναφορές. Η Ζαν Σικάρ γράφει χαρακτηριστικά: «”Η εξέγερση στις Αστούριες” είναι η έκφραση της στιγμής που ο Καμύ, ο οποίος δε σταμάτησε ποτέ να αναζητά τρόπους για να παλέψει εναντίον της ανθρώπινης δυστυχίας, έψαξε να βρει έναν τρόπο συλλογικής και λαϊκής τέχνης, σύμφωνα με τις πολιτικές του πεποιθήσεις, που τις θεωρούσε κομμουνιστικές».

Ανθρακωρύχοι, Ισπανία, Γενική Απεργία, 1926

«Η εξέγερση στις Αστούριες» απαγορεύτηκε από τον φιλοφραγκικό δήμαρχο του Αλγερίου, κι ως εκ τούτου δεν παίχτηκε ποτέ. Παρά τον οριστικό παροπλισμό όμως έμεινε μέχρι σήμερα όχι ως ιστορικό μνημείο των Αστουριών, ούτε ως ντοκουμέντο βαρβαρότητας ή αποκτήνωσης ή εργατικού δυναμισμού ή επαναστατικής ορμητικότητας ή οτιδήποτε τέτοιο, αλλά ως διαχρονικός θεατρικός πειραματισμός. 

Ακόμα και το τεράστιο ενδιαφέρον που αφορά στην καλλιτεχνική διαδρομή του Καμύ επισκιάζεται μπροστά στην ίδια την καλλιτεχνική πρωτοπορία που κατατίθεται. Το πολυεπίπεδο σκηνικό που επιτρέπει την πλήρη παρουσίαση όλων των δεδομένων, από το επαναστατικό κλίμα μεσ’ την ταβέρνα ως το υπουργικό συμβούλιο που αποφασίζει την ένοπλη καταστολή, και το εύρημα του ραδιόφωνου που ενημερώνει παίζοντας ξεκάθαρα κυβερνητικά παιχνίδια, σε συνδυασμό με την κινητικότητα των οδομαχιών και την ηχητική συμβολή της πολεμικής σύγκρουσης δεν εξυπηρετούν απλώς την αναπαράσταση μιας ιστορικής πραγματικότητας, αλλά αποκαλύπτουν όλες τις παράπλευρες αλήθειες.

Η αμεσότητα της συγγραφής (το έργο γράφτηκε το 1936 ενώ τα γεγονότα της εξέγερσης έγιναν του 1934) δεν είναι παρά η αμεσότητα της τέχνης που συμμετέχει στα γεγονότα και η αντικειμενική παρουσίαση αποδεικνύει ότι το πολιτικά στρατευμένο δεν είναι κατ’ ανάγκη προπαγανδιστικό. Η τέχνη, εξ’ ορισμού, οφείλει να βρίσκεται δίπλα στον άνθρωπο ανιχνεύοντας τις βαθύτερες πληγές του και η εκάστοτε ιστορική πραγματικότητα αποτελεί, αναγκαστικά, ένα από τα βασικότερα πεδία. 

Τέχνη ξεκομμένη από την πραγματικότητα, δεν είναι παρά τέχνη ξεκομμένη από τον άνθρωπο. Οι αιώνια αδιαπραγμάτευτες αξίες (έρωτας, θάνατος, δικαιοσύνη, ηθική κλπ) όσο κι αν παραμένουν αναλλοίωτες, εντούτοις καθορίζονται απόλυτα από τις εκάστοτε ιστορικές συνθήκες και η κατάδειξη αυτού είναι η μεγαλύτερη αλήθεια. 

Το θέατρο εργασίας του Καμύ, ακολουθώντας το παράδειγμα των θεατρικών πειραματισμών του Μπρεχτ, συμμετέχει στα δρώμενα καθιστώντας την κριτική συλλογικότητα, επιταγή, γιατί η τέχνη δεν αφορά ούτε τις αυθεντίες ούτε την αισθητική τελειότητα. 

Η τέχνη αφορά όλους, ως συναισθηματική ανταλλαγή και κάθε επιτηδευμένος καλλιτεχνικός ελιτισμός είναι υποκρισία.

(Ακούστε:‘ Αιντα δε λα Φουέντε – Εξέγερση στις Αστούριες (1934))

Πηγή: eranistis.net/wordpress